wyprawa krzyżowa – tu: wyprawa wojenna przeciw poganom, mająca zmusić ich siłą do chrztu. Określenie to stosowano w szczególności wobec krucjat, mających na celu zdobycie na muzułmanach miejsca narodzin Chrystusa. W szerszym sensie odnosiło się także do innych walk z niechrześcijanami. [przypis edytorski]
357
Tochtamysz – (zm. 1406) chan tatarskiej Złotej Ordy w latach 1380–1395, pokonany przez Timura zbiegł na Litwę, skąd bezskutecznie starał się odzyskać władzę. [przypis edytorski]
358
tron kapczacki – władza nad Ordą Kipczacką, szerzej znaną jako Złota Orda. Było to dawne państwo mongolsko-tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda stanowiła coś pośredniego między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej. [przypis edytorski]
359
Złota Orda – dawne państwo mongolsko–tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda była czymś pośrednim między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej. [przypis edytorski]
360
Timur Chromy – znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci. [przypis edytorski]
361
władca Rusi Moskiewskiej – tereny dzisiejszej Rosji (Ruś Moskiewska) i Ukrainy (Ruś Kijowska) były w średniowieczu pod władzą Tatarów. [przypis edytorski]
362
Aleppo – miasto na skraju Pustyni Syryjskiej. [przypis edytorski]
363
Damaszek – stolica Syrii. [przypis edytorski]
364
synowie Beliala – przen. poganie; Belial a. Baal – bożek pogański wspominany w Starym Testamencie. [przypis edytorski]
365
Spytko z Melsztyna – (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą. [przypis edytorski]
366
odpust – w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już odpuszczone. [przypis edytorski]
367
kopijnicy – ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze. [przypis edytorski]
368
Chromy – przydomek Timura (Tamerlana) (1336-1405), chana Złotej Ordy i twórcy wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci. [przypis edytorski]
369
wizerunek Chrystusów (daw.) – wizerunek Chrystusowy, wizerunek Chrystusa. [przypis edytorski]
370
jużem się obaczył – już sobie przypomniałem. [przypis edytorski]
371
ćma (daw.) – mrowie, tłum. [przypis edytorski]
372
prawić (daw.) – mówić, opowiadać. [przypis edytorski]
373
dworscy – ludzie należący do dworu. [przypis edytorski]
374
dalibóg (daw.) – naprawdę, słowo daję. [przypis edytorski]
375
bawić (daw.) – przebywać. [przypis edytorski]
376
do dnia – rano. [przypis edytorski]
377
ozwać się (daw.) – odezwać się. [przypis edytorski]
378
więcej – bardziej. [przypis edytorski]
379
królową polską – mowa o królowej Jadwidze. [przypis edytorski]
380
Jaśko z Tęczyna – syn Jędrzeja z Tęczyna, wojewody krakowskiego i sandomierskiego, kasztelan krakowski. [przypis edytorski]
381
rajca (daw.) – radny. [przypis edytorski]
382
rakuski (daw.) – austriacki. [przypis edytorski]
383
kniaź – książę. [przypis edytorski]
384
bojarzyn a. bojar – rycerz, szlachcic litewski, ruski lub wołoski. [przypis edytorski]
385
szuba (daw.) – szerokie okrycie wierzchnie. [przypis edytorski]
386
obrazy bizantyjskie – malarstwo religijne w prawosławnym Bizancjum cechowało się surowością i dostojeństwem. [przypis edytorski]
387
stalle – zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych. [przypis edytorski]
388
królestwo – tu: król i królowa. [przypis edytorski]
389
smagły – o ciemnej, oliwkowej cerze. [przypis edytorski]
390
ustawicznie (daw.) – ciągle. [przypis edytorski]
391
przygana (daw.) – krytyka, zarzut. [przypis edytorski]
392
Podniesienie – część mszy św., gdy kapłan ukazuje wiernym Ciało i Krew Chrystusa. [przypis edytorski]
393
Jadwiga – (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej. [przypis edytorski]
394
Ludwik Węgierski – węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi. [przypis edytorski]
395
zrzekła się pierwszej dziewiczej miłości – mowa o Wilhelmie Habsburgu zwanym Uprzejmym (ok. 1370–1406). [przypis edytorski]
396
minstrel (daw.) – śpiewak, poeta. [przypis edytorski]
397
Te Deum – hymn znany od czasów wczesnochrześcijańskich, głoszący chwałę Boga (Ciebie, Boże, wysławiamy). [przypis edytorski]
398
kośba (daw.) – żniwa. [przypis edytorski]
399
Piotr Wysz Radoliński – (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi. [przypis edytorski]
400
połóg – około sześciotygodniowy okres po porodzie. [przypis edytorski]
401
lubo (daw.) – chociaż, mimo że. [przypis edytorski]
402
podana nieco naprzód – nieznacznie pochylona do przodu. [przypis edytorski]
403
manela (daw.) – złota bransoleta. [przypis edytorski]
404
światowy (daw.) – świecki. [przypis edytorski]
405
złotogłów – kosztowna tkanina ze złotą nicią. [przypis edytorski]
406
bisior – cienka i kosztowna tkanina, jedwab morski. [przypis edytorski]
407
złogi – tu: poród. [przypis edytorski]
408
Akademia Krakowska – założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński. [przypis edytorski]
409
pozór (daw.) – wygląd zewnętrzny. [przypis edytorski]
410
liliowa – tu: biała jak lilia. [przypis edytorski]
411
popłatać – pociąć mieczem, posiekać. [przypis edytorski]
412
rohatyna (z ukr.) – włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć. [przypis edytorski]
413
Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen Tuum (łac.) – Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje. [przypis edytorski]
414
suszyć (daw.) – pościć. [przypis edytorski]
415
trefniś (daw.) – błazen. [przypis edytorski]
416
krotochwilny (daw.) – śmieszny, dowcipny. [przypis edytorski]
417
tedy (daw.) – więc, zatem. [przypis edytorski]
418
nowotny (daw.) – nowy. [przypis edytorski]
419
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
420
warować się (daw.) – strzec się. [przypis edytorski]
421
roków (gw.) – lat. [przypis edytorski]
422
wolej (daw.) – lepiej. [przypis edytorski]
423
chybaj sobie – idź sobie. [przypis edytorski]
424
doletni (daw.) – taki, który „doszedł do lat”, we właściwym wieku, dorosły. [przypis edytorski]
425
pierwej (daw.) – wcześniej. [przypis edytorski]
426
Wojciech Jastrzębiec – (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
427
infułat – wyższy dostojnik kościelny, od infuły, czyli nakrycia głowy takich osób. [przypis edytorski]
428
Jan Kropidło – (ok. 1364–1421), syn księcia strzelnickiego Bolka III, sprawował kolejno urzędy biskupie w wielu diecezjach. [przypis edytorski]
429
paliusz – szata liturgiczna przysługująca biskupowi metropolicie (zwierzchnikowi kościelnej metropolii, czyli archidiecezji z zależnymi od niej diecezjami). [przypis edytorski]
430
płowy – (o włosach) jasny. [przypis edytorski]
431
wymiarkować (daw.) – zorientować się. [przypis edytorski]
432
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
433
Sulimczyk – człowiek herbu Sulima, tu o Zawiszy Czarnym i jego bratu Farureju. [przypis edytorski]
434
gwoździki – popr.: goździki. [przypis edytorski]
435
trefniś (daw.) – błazen. [przypis edytorski]
436
zydel – mebel do siedzenia, podobny do taboretu. [przypis edytorski]
437
ronić (daw.) – strącać. [przypis edytorski]
438
kaleta – woreczek na pieniądze, zawieszany u pasa. [przypis edytorski]
439
skojec – średniowieczna moneta, 1/24 grzywny. [przypis edytorski]
440
ziemia dobrzyńska – obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem. [przypis redakcyjny]
441
naści (daw.) – masz. [przypis edytorski]
442
leziwo – przyrząd pomagający w chodzeniu po drzewach. [przypis edytorski]
443
Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia. [przypis edytorski]
444
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
445
bitwa pod Płowcami – rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce. [przypis edytorski]
446
Pax vobiscum! (łac.) – pokój z wami. [przypis edytorski]
447
ops (daw.) – rozpusta. [przypis edytorski]
448
Zawisza z Kurozwęk – (zm. 1382), regent Królestwa Polskiego, biskup krakowski, kanclerz koronny, podkanclerzy koronny. Niechętny mu kronikarz Janko z Czarnkowa pisze, że po jego śmieci w Kościele Mariackim w Krakowie było słychać diabelskie krzyki „Pojedziemy na ops!”, tj. na rozpustę. [przypis edytorski]
449
zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]
450
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic – (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki. [przypis edytorski]
451
Florian z Korytnicy – średniowieczny rycerz polski, kasztelan wiślicki, uczestnik bitwy pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
452
Domarat z Kobylan – (1380–1440), uczestnik bitwy pod Grunwaldem, od r. 1428 marszałek nadworny koronny. [przypis edytorski]
453
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
454
Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia. [przypis edytorski]
455
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]
456
Saraceni – Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. [przypis edytorski]
457
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]
458
wartko (daw.) – szybko. [przypis edytorski]
459
przygodzić się (daw.) – przydarzyć się. [przypis edytorski]
460
łacnie (daw.) – łatwo. [przypis edytorski]
461
abych (daw., reg.) – abym. [przypis edytorski]
462
wyrostek (daw.) – młody chłopak. [przypis edytorski]
463
źrzały (daw.) – dojrzały, dorosły. [przypis edytorski]
464
pacholę (daw.) – dziecko. [przypis edytorski]
465
korol (z ros.) – król. [przypis edytorski]
466
rozsierdzić się (daw.) – rozgniewać się. [przypis edytorski]
467
bojarzyn a. bojar – rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski. [przypis edytorski]
468
nie stanie (daw.) – nie starczy. [przypis edytorski]
469
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
470
Jadwiga – (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej. [przypis edytorski]
471
Konrad von Jungingen – (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi. [przypis edytorski]
472
turbacja (daw.) – trudna sytuacja bądź zmartwienie nią. [przypis edytorski]
473
niemoc (daw.) – choroba. [przypis edytorski]
474
turbować (daw.) – martwić. [przypis edytorski]
475
zapędliwość – popędliwość. [przypis edytorski]
476
zaciąć się (daw.) – uprzeć się, zawziąć się. [przypis edytorski]
477
w szranki powołan być nie może – nie można go wyzwać na pojedynek. [przypis edytorski]
478
szczeznąć (daw.) – zginąć. [przypis edytorski]
479
dokazać (daw.) – dokonać. [przypis edytorski]
480
roków (gw.) – lat. [przypis edytorski]
481
stryk (daw.) – stryj. [przypis edytorski]
482
ostać (się) (daw.) – zostać. [przypis edytorski]
483
ostawić (daw.) – zostawić. [przypis edytorski]
484
pomiarkować (daw.) – zastanowić się. [przypis edytorski]
485
przystać na coś (daw.) – zgodzić się na coś. [przypis edytorski]
486
zaprzeć się czegoś (daw.) – zaprzeczyć czemuś. [przypis edytorski]
487
niepodobna (daw.) – niemożliwa. [przypis edytorski]
488
kapituła – rada sprawująca władzę w zakonie. [przypis edytorski]
489
odkazać – (z ros.) odpowiedzieć. [przypis edytorski]
490
krucyfiks – krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany. [przypis edytorski]
491
rychło (daw.) – szybko. [przypis edytorski]
492
Piotr Wysz Radoliński – (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi. [przypis edytorski]
493
turbacja (daw.) – trudna sytuacja bądź zmartwienie nią. [przypis edytorski]
494
wolej (daw.) – lepiej. [przypis edytorski]
495
otrąbić (daw.) – ogłosić uroczyście. [przypis edytorski]
496
bez (daw.) – przez. [przypis edytorski]
497
jąć (daw.) – zacząć. [przypis edytorski]
498
frasować się (daw.) – martwić się. [przypis edytorski]
499
ścierciałka – skartabella, szlachcic bez pełni praw stanowych. [przypis edytorski]
500
mieszczanów – dziś popr.: mieszczan. [przypis edytorski]
501
aże (daw.) – aż. [przypis edytorski]
502
zabawiać się (daw.) – zajmować się. [przypis edytorski]
503
w dół Węgrów – na południe Węgier. [przypis edytorski]
504
Aleksandra Olgierdówna – (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV. [przypis edytorski]
505
Aleksandra Olgierdówna – (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV. [przypis edytorski]
506
polerowany – tu: obyczajny, wyrafinowany. [przypis edytorski]
507
szyi niepewny – niepewny, czy nie wykonają na nim wyroku śmierci. [przypis edytorski]
508
mdły (daw.) – słaby. [przypis edytorski]
509
kaganek – lampka oliwna. [przypis edytorski]
510
zapędliwy (daw.) – popędliwy, skłonny do szybkiego a nieprzemyślanego działania. [przypis edytorski]
511
Za Jasiem do Śląska – pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku. [przypis edytorski]
512
rzęsów – dziś popr.: rzęs. [przypis edytorski]
513
Jadwiga – (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej. [przypis edytorski]
514
Piotr Wysz Radoliński – (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi. [przypis edytorski]
515
deputacja (daw.) – delegacja. [przypis edytorski]
516
cech – samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu. [przypis edytorski]
517
bractwo – organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe). [przypis edytorski]
518
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]
519
kanonik – w średniowieczu duchowny żyjący przy katedrze według reguł kanonicznych. [przypis edytorski]
520
rajcy – tu: doradcy. [przypis edytorski]
521
nie masz (daw.) – nie ma. [przypis edytorski]
522
widomy (daw.) – widoczny. [przypis edytorski]
523
Ludwik Węgierski – węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi. [przypis edytorski]