Юзік з Віцькам уцякалі ў бор як мыла з’еўшы.
Праз некалькі хвілін усе рушылі далей, разбіўшыся на пары і ўтварыўшы доўгі караван.
Убраныя ўсе былі святочна і па-польску: хлопцы – у крамных гарнітурах, пашытых па-местачковаму, у канфедэратках ці кепі, дзяўчаты – у гладкіх цёмных спадніцах, муслінавых кофтачках і квяцістых хустках, завязаных пад косамі, альбо ў ядвабных шалях. Усе, апроч дарослых хлопцаў, ішлі басанож, несучы абутак у руках.
Сакалоўская ішла ў сярэдзіне калоны побач з Касяй Сцяпурай, старэйшай за яе на год. Стах з Косцікам прайшлі міма некалькіх параў і апынуліся побач з імі.
– Зашмат клункаў для жаночых ручак у вас, – паведаміў ззаду Косцік.
– Калі так нас шкадуеш, узяў бы што і паднёс, – адказала Кася.
– Дык давай панясу!
– Тады ў Карусі вазьмі, у яе болей.
– Абедзве давайце ўсё, што ёсць, – сказаў ён, баючыся, што Каруся пасаромеецца скарыстацца яго дапамогай.
– Добра, дзякуй. Вось, вазьмі, калі ласка, мае чаравікі, – падзякавала Кася, а Каруся аддала Косціку свой вузялок з хлебам і таксама чаравікі. Хлопец павесіў усё на кій, закінуў яго на плечы і пайшоў са Стахам за дзяўчатамі, заводзячы з імі размову.
– Але ж і народу сёлета са Смалярні на фэст ідзе!
– І гэта толькі пешкі, а калёсамі вязуць колькі – не злічыць, – адгукнулася Каруся.
– Я чуў, што гэты фэст будзе вялікі як ніколі.
– Так, вельмі шмат людзей, а яшчэ, кажуць, з далёкіх парафій машынамі прыедуць. А ведаеце, колькі ксяндзоў будзе?
– Як найменш дваццаць мусіць быць.
– Дзед Амбражэй казаў, што дваццаць пяць, не лічачы семінарыстаў.
– Ого, аж столькі!
Ззаду падышлі Віцька з Юзікам.
– Ты паглядзі, і лясніцтва на Працэсію захацела, – сказаў Віцька нібыта прыяцелю, але так гучна, каб пачулі і дзяўчаты, і Косцік.
– Ну а хто яшчэ бабам боты будзе несці, – пакпіў Юзік.
– Паднесці бабам рэчы – гэта ж не тое, што ім пад спадніцы зазіраць, – адпарыраваў Косцік. – Ну, пакажыце картачкі, паскуднікі.
– Гэта няхай, затое не адну ўбачылі.
– Убачыць дык убачылі, – улез Стах. – Чорную дзірку ў Забэлы.
Косцік з дзяўчатамі пырснулі смехам.
– Вось дык аканфузіліся вы сёння, хлопцы, – сказала Каруся.
– Было б перад кім канфузіцца, знайшліся пані. Вунь за мной бегае колькі, і не смалярскіх, ясна?
– Ага, бегаюць, як сабака за палкай. Вы на яго зірніце, які красунчык, які важны кавалер!
– Калі б не быў важны, харугвы на Працэсію не насіў бы, абы-каму харугву не дадуць, – палез абараняць сябра Віцька.
– Пайшлі ад іх, дружа, – сказаў Юзік, – а то падумаюць, што мы падлашчваемся. Хадзем лепей Ядзьку дражніць.
– Ён праўда харугву насіў? – спытала Каруся ў Касі, калі яны адышлі. – Я думала, што іх толькі Казік з Ясем носяць.
– Яны кожны год носяць, а мінулым летам Юзіку таксама далі.
– Патрапіў жа…
– Шмат старэйшых хлопцаў хацелі харугву несці, ім не далі, а яму далі. У спрытнасці яму не адмовіш, што ўжо казаць, – заўважыла Кася.
– Нічога такі, пагаджуся, – пацвердзіла Каруся. – Яго яшчэ хваляць, што ў рабоце жвавейшы ад братоў.
Нават калі б Каруся яму ў твар дала – і тое б Косціку так кепска не зрабілася.
– Калі б я захацеў, таксама лёгка атрымаў бы тую харугву, – прабурчаў ён.
Яны ўсё яшчэ крочылі бяскрайнім лесам, раз-пораз натрапляючы на самотныя паляны, альбо выходзілі на ўскраек нейкага поля і зноў заглыбляліся ў лес.
Апоўдні выйшлі на шырокі гасцінец. Крыху пасядзелі ў цені дрэваў, а некаторыя хлопцы дык без адпачынку далей рушылі.
На гасцінцы грукаталі колы і раіліся людзі. На вялікі фэст ішлі ўсе класы і саслоўі. Працэсія ў Бабруйску цвердзіла сілу польскага народу над Бярэзінай, яго штогадовае яднанне, гартаванне духу і патрыятызм. Адна за другою цягнуліся пешыя калоны, а яшчэ шнуры каламажак з простым засцянковым людам і шляхтаю, вялізныя параконныя фурманкі з маёнткаў, у якіх змяшчаўся тузін парабкаў, элегантныя брычкі заможных хутаран і раскошныя экіпажы магнатаў. Чым бліжэй было да горада, тым цясней на гасцінцы.
Перад змярканнем пілігрымка смалярскай моладзі на паўгадзіны спынілася ў Зялёнцы. У хмызах пры гасцінцы ўсе абуліся, абтрэслі пыл, прывялі сябе ў парадак і не марудзячы рушылі далей, каб трапіць на кватэру ў горадзе загадзя.
Фурманкі і пешыя калоны цягнуліся праз усю дарогу шчыльным гужам.
Ужо праз чвэрць гадзіны Бабруйск паказаў смалерчукам свой твар. Па шырокай лагоднай плыні Бярэзіны перасоўваліся пасажырскія параходы, таварныя баржы і падарожныя чаўны. За нейкія паўвярсты ўлева быў жалезны мост – апошняе слова тэхнікі. За ракой, на спуску з пантоннага моста, якім яны ішлі, стаяла высокая цагляная вежа. Па абодвух яе баках зелянеў прыгожы сад, поўны клёнаў, таполяў і бяроз, а між імі хавалася крэпасць. За садам высока ў неба ўзносіліся магутныя радыёантэны.
Бабруйск быў горад немаленькі і раскрываўся павольна, асабліва з боку ракі.
Да падзелаў Польшчы ён амаль нічым не вызначыўся, бо быў тады малазначным мястэчкам. Стараверы са Старога Круку расказвалі, што даўным-даўно, калі яшчэ не было на свеце прыгону, на месцы цяперашняй крэпасці стаяла руская вёска, жыхары якой разам з пчалярствам займаліся вырабам бабровых футраў, і тое рамяство дало іх паселішчу назву Бабруйск. Яшчэ расказваюць, нібыта за часамі князя Васіля ля той вёскі быў маёнтак, а за «крулём Баторым» на слуцка-магілёўскім гасцінцы ў Зялёнцы грэблю насыпалі, карчму пабудавалі і два паромы. Вось і ўсё.
Мястэчкам Бабруйск перастаў быць толькі ў XVIII стагоддзі. Падчас безгалоўя ў Рэчы Паспалітай царыца Кацярына, запусціўшы захопніцкія кіпці ў цела краіны, умацавала гэтае мястэчка на буйным тракце і ператварыла яго ў збройню для сваіх войскаў.
І з таго часу Бабруйск пачаў хутка расці. Некалькі разоў яго руйнавалі пажары, бо са стратэгічных меркаванняў тут доўга не дазвалялі ўзводзіць мур, але пасля кожнага няшчасця дамоў тут будавалася ў два разы болей, чым было. Цяпер гэта вялікі горад – павятовы, праўда, але шмат у чым губернскім не саступае. Праз яго праходзіць разбітая варшаўска-маскоўская шаша, важная дзвюхкалейкавая чыгунка, а яшчэ наладжанае воднае злучэнне з вялікімі гарадамі. Будынкі тут пераважна драўляныя, што звычайна для крэсаў, але хапае і прыгожых шматпавярховых камяніцаў. Ёсць шыкоўныя вуліцы, дзе ходнікі выкладзеныя мазаікай, вялікімі, як вітрыны, вокнамі, якіх сяляне лякаліся, выйшаўшы з лясной глушы. Відаць, яшчэ ў 1908 годзе Бабруйск, апроч войска, якога ўсё яшчэ кватаравала тут шмат, і прылеглых прадмесцяў, налічваў пяцьдзясят тысяч жыхароў. Ільвіную долю, як заўжды, складалі габрэі, потым ішлі прыезджыя маскалі, стараверы і тутэйшыя беларусы, палякі, татары, немцы, а таксама крыху розных іншых народаў. Ёсць фабрыкі, канцылярыі розныя, колькі расійскіх сярэдніх школ, жаночая гімназія і рамесніцкая школа. Ёсць цэрквы – гарнізонная і парафіяльная, сінагогі, стараверскі храм, кірха і малітоўныя дамы іншых канфесій.
І касцёл тут таксама быў – Найсвяцейшай Тройцы. Новы, пабудаваны адразу пасля японскай вайны, калі часткова вярнулася свабода веравызнання. Паставіў яго ксёндз дэкан, а пазней канонік Красінскі, палымяны святар і патрыёт, вечныя гонар і слава ягонай памяці. Дагэтуль стапяцідзесяцітысячная парафія вымушаная была абыходзіцца маленькай капліцай. З ранейшых касцёлаў адзін перарабілі на царкву, другі, на няшчасце, згарэў. Маскалі прагнулі дашчэнту зруйнаваць надбярэзінскую сталіцу.
Цяперашні касцёл быў мураваны і веліччу пераўзыходзіў усе гмахі, усе храмы горада. Вежа высокая – аж страшна ўніз зірнуць. Унутры – цудоўныя калоны, прастору шмат, усюды святыя рэліквіі, увесь упрыгожаны па-мастацку. Трайны алтар са спічастымі вежачкамі, з разьбою. Найпякнейшыя каштоўныя жырандолі. Лес харугваў і багатых штандараў. Пры сценах вялізныя абразы і статуі святых. Вітражныя вокны. Лаўкі, крэслы, прастолы, спавядальні радуюць вока. Арган уражвае так, што калі б арганіст яго на поўную сілу завёў, то, кажуць, у чалавека сэрца разарвалася б. Калі білі ў званы, чуў увесь горад. Кафедральны сабор не пагрэбаваў бы будынкам і багаццем бабруйскага дэканацкага касцёла.
XIV. Шэсце
У горадзе ўсе разышліся па дамах знаёмцаў. Стах з Косцікам, Каруся, сямействы Трызнаў, Сцяпураў, Пятроўскіх падаліся да пана Хмары, што жыў у паўночнай частцы Бабруйска і да якога ў двор меліся заехаць таксама іх фурманкі.
Па прыходзе яны ўбачылі, што фурманкі ўжо там. Увесь дзядзінец быў застаўлены павозкамі, а дом запоўніўся знаёмцамі Хмары з абодвух берагоў Бярэзіны. Галас стаяў нібы на кірмашы.
Праз недахоп месца і пасцеляў маладым паслалі сеннікі на падлозе, але асобна, каб хлопцы ніякай спакусы да дзяўчат не адчулі – многія ж на споведзь збіраліся. Косціка, Стаха, Лапаносага і іншых маладзейшых хлопцаў адправілі начаваць на гарышча.
Стах перакусіў крыху і палез наверх, бо пасля ўтомнага, амаль дваццацігадзіннага падарожжа яго хіліла ў сон. Адразу за ім палез і Косцік.
– Ведаеш што, Стах, – прашаптаў ён на вуха сябру, улёгшыся, – я так хачу тую харугву панесці, што не лезе ў рот ні хлеб, ні сыр, ні сала. Месца сабе не знаходжу. Як думаеш, дадуць ці не?
– Дык табе ж Уладзь ужо сказаў, што харугвы выдаюць, калі выдаюць картачкі, – буркнуў Стах, засыпаючы.
– А, вось як… А калі картачку не дадуць, то і харугву не?
– Хораша папросіш – дадуць.
– Дык ты, можа, падкажаш, як трэба прасіць?
Адказам яму быў храп.
Косцік ляжаў і марыў пра харугву да глыбокай ночы і з гэтай марай заснуў.
Калі ж прачнуўся, па доме ўжо хадзілі. Праз шчыліны ў аканіцах прабіваліся сонечныя промні. Косцік агледзеўся, убачыў, што ўсе спяць, і з палёгкай падумаў: яшчэ не позна. Хвілінку паляжаў у задуменні і пачаў будзіць Стаха, які спаў як мёртвы. Тармасіў яго Косцік доўга, а калі ўрэшце раскатурхаў, то сказаў:
– Ведаеш што, я так хачу харугву, што ахвярую касцёлу свае шкуркі.
– Якія шкуркі?
– Гарнастаевыя дзве шкуркі з чорнымі хвосцікамі. Я гэтых гарнастаяў мінулай зімой упаляваў падчас святочных вакацый. Габрэі мне паўтара рубля за штуку давалі, але я не прадаў. Аддам абедзве на касцёл. Нічога не пашкадую, каб даказаць, што я не горшы за Юзіка. Калі ён зноў харугву панясе, а мне не дадуць, гэты халернік зноў кпіць будзе і нос задзярэ – крукам не дастанеш.
– Добра. А ты гэта лежачы вось тут прыдумаў?
– Так, а што?
– Можа, калі ля алтара прысягнуць, яно надзейней будзе.
– Мабыць, так. Злазім тады і хадзем.
За гадзіну яны сабраліся і выйшлі. Як і ўчора, надвор’е стаяла цудоўнае. Вуліцай крочылі адны палякі і адусюль сцякаліся да касцёла.
На ходніках з абодвух бакоў касцельнай брамы пасталі доўгія рады гандляроў ладанкамі і медальёнамі з Мінска і Вільні. Міма іх, на вуліцы і на шырокім пляцы, снавалі, як мурашкі, людзі. Знаёмцы і сваякі сустракаліся пасля расстання даўжынёю ў год, віталіся, балбаталі, разам радаваліся здароўю, пагодзе, шэсцю. Пад сценамі касцёла ксяндзы прымалі споведзь – дванаццаць спавядальняў стала па абодвух баках, і ля кожнай – натоўп грэшнікаў.
Хлопцы рушылі проста да касцёла. Адзін з прыезджых ксяндзоў адпраўляў імшу. Нягледзячы на ранні час, Стах з Косцікам ледзьве прабіліся ў прытвор, да кратаванай загароды. Памаліліся, Косцік прысягнуў ахвяраваць свае шкуркі, пасля чаго паспешліва выйшлі.
Даведаўшыся ад людзей што картачкі на шэсце будуць выдаваць на ганку плябаніі, абодва скіраваліся туды.
А там семінарыст акурат гэтым і займаўся. Мужчын пры ганку сабралася ўжо ладна, чарга стаяла хаты на тры. Хлопцы прабегліся па ёй вачыма і знайшлі колькі сваіх са Смалярні, але Юзіка не было.
Косцік стаў у хвасце, Стах – непадалёк.
Чарга хутка расла. За Косцікам ужо стаяла дзясятка паўтара кандыдатаў, і тут з’явіўся Юзік, пабачыў Косціка і грэбліва скрывіўся. З нянавісцю гледзячы адзін на аднаго, яны паволі набліжаліся да ганка.
Калі падышла Косцікава чарга, ён апусціўся на адно калена, пацалаваў семінарысту руку і сказаў:
– Калі ласка, ойча вяльможны, дайце мне харугву панесці.
– Табе харугву? – уважліва зірнуў на хлопца семінарыст, дзівячыся ці то ягонай пакоры, ці то просьбе.
– Так, вельмі прашу, вяльможны ойча, – паўтарыў Косцік ледзь не са слязьмі на вачах.
– Так моцна хочаш, хлопча? Ну добра. Стань вось тут, ззаду, і пачакай: калі старэйшыя не папросяць, аддам табе. Усяго тры засталося.
Косцік чакаў, усёй душою просячы Бога, каб за Юзікам старэйшых не аказалася.
Пасля чатырох хлопцаў, што захацелі стаяць у кардоне, харугвы папрасілі адразу двое і тут жа атрымалі, бо былі дарослыя, выглядалі прыстойна і пацвердзілі, што вартыя, мінулагоднімі картачкамі.
Косцік зразумеў, што харугвы яму не несці, і яго ахапіла туга. Але ён верыў, што за ахвяраваныя шкуркі атрымае нешта большае, чым шарагоўца ў кардоне, таму чакаў.
Дачакаўся свае чаргі і Юзік.
– Вяльможны ойча, я нёс харугву ў мінулым годзе і цяпер ласкава прашу пра тое ж, – сказаў ён, пацалаваўшы семінарысту руку. – Вось мая старая картачка.
Той павярнуўся да Косціка:
– Бачыш, хлопча, тут старэйшыя хочуць харугву.
– А што, проша ойца, ён таксама па харугву? – дзёрзка запытаў Юзік.
– Так. А ты яго ведаеш?
– Яшчэ як! Калі ойцец жадае, каб ён шэсце ўзбаламуціў, то няхай яму аддасць. Проша ойца, прысягнуць гатовы, што як толькі вялікі вецер падзьме, ён і паваліцца, харугву зганьбіць і сораму ўсім наробіць. Яму ж усяго пятнаццаць.
– Ды я за цябе на два гады маладзейшы, але мацнейшы, гэта кожны ведае, – запярэчыў Косцік.
– Мацнейшы? Ну і што з таго, што ты моцны, калі ні спрыту ў цябе, ні кемлівасці? Ты ж не ведаеш ні як трымаць тую харугву, ні як несці, ні як лініі трымацца. Проша вяльможнага ойца, ён такі дурны няздара, што нават да споведзі сам дайсці не можа, яго бацька за руку водзіць.
– Ах ты манюка! – закрычаў Косцік. – Ну, раз ты так, я таксама маўчаць не буду. Проша вяльможнага ойца, ці ж не мусіць несці харугву чысты хлопец? Альбо паскуднаму грэшніку таксама можна?
– Павінен быць чысты, а што?
– А тое, што калі ўчора бабы раку пераходзілі, ён у кустах стаіўся і ім пад спадніцы зазіраў. І вось столькі было ад яго да голых дзяўчат, колькі ад нас да таго акна.
– Брэшаш! – не згадзіўся Юзік. – Як да таго рогу было.
– Дык вось ты бессаромнік які! – усклікнуў семінарыст.
– Не слухайце вы яго, ойча, не зазіраў я пад спадніцы, я дзяўчат проста падражніць хацеў.
– Гэта адно і тое ж, – настойваў Косцік. – А яшчэ ён дзяўчыну, якую Зоськай завуць, рукамі чапаў дзе не трэба!
– А ты святы ці што?! У цябе сваёй няма і ты з ёй не любішся?! Проша ойца, ён таксама з дзеўкай любіцца! Да самага Бабруйска яе торбу і чаравікі нёс!
– Так, у мяне ёсць дзяўчына, але я яе ніколі дзе не трэба не лапаў, не падглядаў ніколі, нават не цалаваў яшчэ! Не тое што ты са сваёй Зоськай.
– Я гляджу, вам вашыя картачкі лепей на скуры выпісаць! – раззлаваўся семінарыст. – Бясстыднікі! Чым у такім узросце раманы круціць, чытаць бы вучыліся ў вольны час, каб на ўсё жыццё доўбнямі не застацца! Не, ну вы іх бачылі? У іх ужо дзяўчаты ёсць і яны з імі амуры круцяць! А чытаць хоць умееце?
– Я вельмі добра чытаю і пішу, – пахваліўся Юзік.
– Я таксама вучуся, проша ойца, – сказаў Косцік.
– Вучышся-вучышся, а па-якоўску і дзе! – зноў перайшоў у наступ Юзік. – Ён, проша ойца, у нас у Смалярні па-польску вучыцца не хоча і ходзіць да расійскай школы ў Вончу.
– А што ж ты такі падступны, Юзік! – закрычаў Косцік. – Ды я ж таксама хацеў, Казіка прасіў! Навошта ты так? Мяне, проша вяльможнага ойца, у смалярскую школу не ўзялі, каб рускія не заўважылі, што чужы хлопец увесь час некуды ходзіць, не даведаліся, што ёсць польская школа, і не данеслі ўрадніку. Я з татам хадзіў прасіць, але не прынялі. Таму вучуся ў расійскай, але ля рускіх абразоў не малюся і да цэркві не хаджу. Кажу шчыра, як на споведзі! Нават іншым польскім хлопцам наказваю сваіх мовы і веры трымацца і ад мужыцкіх нападак бараню. Можа, вяльможны ойча думае, што я маню, дык я сведку прывяду – Балашэвічавага Сташка, які разам са мною ў ванчанскай школе вучыўся і ўжо экзамент здаў. Ён усю чыстую праўду раскажа: і колькі разоў я з мужыкамі за сваіх хлопцаў біўся, і як у царскае свята падгаварыў іх да цэркві не хадзіць, і як мы ўзбунтаваліся і не пайшлі, і як настаўнік потым з помсты прымусіў нас ваяваць з рускімі.