– Не ўзводнаму трэба дзякаваць, а фельдфебелю, бо я яго прасіў, – паправіў Казік. – Узводнага ён прыслаў.
– Але ж той узводны і ладны хлопец, – казала тым часам Кася Сцяпура сяброўкам.
– І мне спадабаўся, паганец, – прызналася Полька Вінярская.
– Гожы як малінка і да таго ж унцер, – дадала Зоська Ладан.
– Ды што з таго, што унцер і ладны, ён жа рускі, – уставіла Ганка.
– Замуж за рускага я б ніколі не пайшла, але калі б ён пачаў за мною ўпадаць, то ахвотна б з ім закруціла, – паведаміла Кася. – Вось каб мужычкі зайздросцілі.
– А па-мойму, не трэба рака – дык не мачы фрака, – запярэчыла Ганка.
– Адкуль вы ведаеце, можа, ён і паляк! Ён жа да рускага зусім не падобны, – сказала Каруся.
XVIII. Лагодны начальнік
Назаўтра раніцай прыехалі на возе два сапёры, падзялілі паміж арцеллю прылады і адправілі працаваць. Пачалося капанне равоў па вызначанай лініі, закіпела работа па ўсім беразе Бярэзіны. Замест ранейшых крыкаў, спеваў, музыкі па дуброве разнеслася рэха сякераў, застукалі кіркі, загучалі каманды.
Пры кожнай арцелі стала па два адмыслоўцы-сапёры, да таго ж увесь час падыходзілі ваенныя інспектары, геаметры, інжынеры. Усе патрабавалі акуратнасці, але работнікаў не падганялі.
Неўзабаве з’явіўся і знаёмы смалерчукам узводны. Крыху паразмаўляў з сапёрамі, абышоў пачаты роў, пільна сочачы за працай, а яшчэ больш – за працаўнікамі, і нарэшце спыніўся каля Полькі. Яна пачала завіхацца старанней.
– Не спяшайцеся, барышня, не трэба, а то ручкі намазоліце, – сказаў ён.
– Не намазолю, я зямлю не першы раз капаю.
– Бачу, што не першы, але барышні трэба пазбягаць празмернай стомы, каб пекнаты не паменшала.
– Мой нарачоны мяне не кіне, хоць бы і змарнела зусім.
– Нарачоны? А гэта хто? Пакажыце мне яго, і я скажу, ці варты ён вашай красы.
– Яго тут няма, на вайне ён, небарака, ужо амаль год гаруе, – і Полька ўздыхнула.
– І праўда небарака… – прамармытаў сабе пад нос узводны і пакрочыў уздоўж акопа, ласкава загаворваючы з дзяўчатамі. – Барышня, бярыце трохі наўскасяк, прама не трэба, а то сцяна абваліцца можа, – звярнуўся ён да Карусі. – Ат, дайце лапату, я вам пакажу.
– Я сама, сама, зразумела, – заўпарцілася дзяўчына.
– Ды давайце, адпачніце хвілінку. Колькі вам гадоў? – спытаў узводны, пачынаючы капаць.
– Ад Сёмухі пайшоў шаснаццаты.
– Такая маладзенькая?! Дык вас не мелі права забіраць.
– Тату запісалі, а я за яго пайшла, бо жыта жаць няма каму.
– А братоў у вас няма?
– Няма. Толькі тата, мама, я і сястра малодшая.
– Ох, дык вы, можна сказаць, сірата. Трэба вам мужа пашукаць, заадно і працаваць чалавек будзе.
– Дайце я ўжо сама капаць буду, – засаромелася Каруся.
– Нічога, адпачніце, Сафійка, адпачніце.
– Я не Соф’я.
– А вы не сястра старасты?
– Не, сястра Яся вунь тая, – паказала яна.
– А як завуць вас?
– Хрысцілі Каралінай, а называюць Карусяй. А вас як?
– Хрысцілі Пятром, а завуць Пеця.
– Прыгожае імя. Прабачце, а вы рускі ці польскі?
– Я? – узводны задумаўся. – Я ні той, ні другі.
– Гэта як жа? Габрэй ці што?
– Не. Бацька рускі, а маці польская ў мяне.
– Калі ў вас бацька рускі, вас мусілі ў цэркві хрысціць, і вы, значыць, рускі таксама.
– Так, мяне ў цэркві хрысцілі.
На твары Карусі з’явілася незадаволенасць. Унтэр гэта заўважыў і паспяшаўся дадаць:
– Але я больш не хачу быць праваслаўным і збіраюся перайсці ў каталіцкую веру.
– Сапраўды пяройдзеце?
– Ей-богу! Зраблюся католікам і ажанюся з палячкай.
– Няўжо? – яна ласкава паглядзела яму ў вочы. – А калі вас, Божа барані, на вайне заб’юць?
– Гм… ну, як заб’юць, дык не ажанюся.
– Што не ажэніцеся – нічога, але калі да навяртання загінеце, будзеце вечна ў пекле гарэць.
Узводны заўважыў побач афіцэра і адышоў. А апоўдні прыцягнуўся зноў і гэтым разам ужо прыклеіўся да Касі Сцяпуры. Прабалбатаў з ёй амаль гадзіну, захапляючыся яе прыгажосцю, выказваючы сімпатыю польскаму народу і гатоўнасць навярнуцца ў каталіцтва ды ажаніцца з «палячкай».
XIX. «Чаму ты такая?»
Косцік хадзіў як атручаны: не еў, не спаў, не хацеў ні з кім размаўляць. Як яна там, бедная? Можа, падае ад знясілення, можа, які кацап яе крыўдзіць, а можа, сапраўды казакі нагайкамі б’юць? Гэтыя думкі не выходзілі ў яго з галавы. Іншыя наракалі на гэтыя акопы, з усіх сілаў намагаліся ад іх адкупіцца, выкруціцца, а Косцік бедаваў, што леснікоў ад іх вызвалілі, і ўсёй душою прагнуў, каб яго ўзялі. Ён бы ўсю працу патрэбную за Каруську рабіў і ўласныя плечы пад нагайкі падставіў, калі б мог.
Штовечар ён ішоў у Смалярню альбо на хутары, каб паслухаць і пра ўсё выпытаць. Даведаўшыся, што сагнаныя пад Бярэзіну людзі бесклапотна забаўляюцца, ён перастаў хвалявацца за Карусін лёс, але тут жа з’явілася атрутная думка пра саперніка. «А раптам знойдзецца якісь хлюст і будзе там яе карагодзіць, пакуль мяне няма? – думаў Косцік. – Ці ж мала там народу сабралася і хлопцаў усякіх».
Чым больш ён пра гэта думаў, тым больш трывожыўся.
– Наш хлопец, пэўна, нейкае няшчасце сабе прадчувае, што такі задуменны ўвесь час, – казала Васілеўская мужу.
– Нічога ён не прадчувае, проста па моладзі сумуе і па дзяўчыне, – трапіў у самую сутнасць больш разважлівы ляснік.
Для пэўнасці ён вырашыў пагаварыць з сынам сам-насам, але сын яго апярэдзіў.
– Ведаеце, тата, – пачаў Косцік за вячэрай, – работы дома цяпер няшмат, дык, можа, я пайду ў акопы? Зараблю які рубель – я чуў, што дарослым мужчынам няблага плацяць.
– Дабравольцам у акопы?! Гэта ж смех дый годзе! – зароў бацька. – Людзі адтуль уцякаюць, а ён пойдзе прасіцца, каб узялі. Пры цяперашнім бязладдзі людзі поле не хочуць засяваць, уласнай картоплі капаць не хочуць, а ён пра заробкі марыць! Ці ж табе хата наша нямілая, харч нясмачны, што ад нас уцячы хочаш? – лаяўся ён.
Маці таксама пачала дакараць:
– Сынку, табе ж вясною ўжо ў войска ісці, а ты з намі пабыць не хочаш, каб мы на цябе налюбаваліся.
– Як не пускаеце, не пайду, – адказаў Косцік. – Буду ў хаце сядзець, жэрці, спаць, а вы любуйцеся. Не пайду.
Ён раззлаваўся і цэлы тыдзень не выходзіў нават за плот, пакуль бацька ўрэшце не ўстрывожыўся і не пачаў на яго крычаць:
– Ты, хлопец, здурнееш так, у хаце седзячы і думаючы сабе штось! А ну за стрэльбу і ў лес. Марш!
Косцік паслухаўся і скіраваўся да смалярскага кліну ў надзеі, што даведаецца хоць нешта ад сейбітаў. Самы рог баранаваў стары Пятроўскі. Хлопец падышоў да яго, павітаўся і загаварыў пра дачок:
– Дзяўчаты там у акопах бядуюць, а дзядзька – пры баране.
– Я са старымі сваімі касцямі пры баране трохі мо і бядую, а яны, сучкі, там бавяцца і вечарынкі ладзяць, – адказаў Пятроўскі.
– Вечарынкі ў акопах?!
– Нешта я зусім не дзіўлюся. Кормяць добра, работы даюць няшмат, на дварэ цёпла, моладзі ўсялякай процьма сабралася, дык што там рабіць вечарамі? Вось і бавяцца.
– А хто вам такое сказаў? Прыходзіў нехта?
– Так, Франак Трызна і Адась Лапаносы днямі прыходзілі і забралі ў акопы цымбалы і скрыпку.
Косцікава цярпенне лопнула. Ён развярнуўся і рушыў дадому, а прыйшоўшы, катэгарычна сказаў бацьку:
– Пусціце мяне ў акопы! Не пусціце – пайду без дазволу.
– Ідзі сабе, раз так ужо хочаш, – згадзіўся Васілеўскі, убачыўшы, што рады не дасць. – Дзеўцы пад спадніцай панюхаеш – можа, і супакоішся. Ідзі.
Косцік пастанавіў выйсці ўжо ранкам, але не змог заснуць, таму падняўся з першым крыкам пеўня, сабраўся і рушыў па ночы, па глухім лесе, перапоўненым ваўкамі, з адной маленькай сякераю за поясам. Яго гнала трывога за сваё шчасце, таму ён забыў пра бяспеку і патрэбы цела: ішоў без перадыху, без пасілку, затрымліваючыся толькі пры рачулках напіцца, бо мучыла смага.
За паўтары гадзіны да змяркання ён быў у Лошы. Даведаўшыся ад групак моладзі ля парома, што канцылярыя месціцца ў доме перавозчыка, адразу ж скіраваўся туды.
У памяшканні сядзелі цывільныя і ваенныя пісары. Наведнікаў прымаў мажны пан у скураной куртцы.
– Ты што, хворы? – рыкнуў ён на Косціка, калі той пераступіў парог. Хлопцу аж у пятках закалола.
– Не, барын, я на работы прыйшоў запісацца, – нясмела адказаў ён, камечачы ў руках шапку.
– Запісацца?! То бок дагэтуль хаваўся?
– Не, барын, я лесніка сын, мяне не запісвалі.
– А, дык ты дабравольцам? Маладзец!
– Толькі можна мяне да сваіх, да смалерчукоў?
– Добра, чаму не.
Службовец пацягнуў Косціка да кнігі, выпісаў і ўручыў яму картку, каб хлопец мог пацвердзіць сваю асобу сапёрам і старастам арцелі, вывеў на ганак і паказаў дарогу.
І Косцік пайшоў. Калі мінуў будынкі, перад ім распасцёрся шырокі луг. Пасярэдзіне стракацелі рады работнікаў і работніц. Большасць стаяла, абапёршыся на рыдлёўкі, нічога не рабіла і відавочна чакала змяркання.
Сонца заходзіла чырвона, як у самы летні сквар або моцны зімовы мароз. На небе не было ні хмурынкі. З захаду лагодна дзьмуў цёплы сухавей, даносячы з фронту за некалькі дзясяткаў вёрст слабы рытмічны грукат цяжкіх батарэй.
Дарога ішла паміж Бярэзінай і плацдармам працаў.
Не прайшоў Косцік і вярсты, як работнікі пачалі збірацца ў купкі і разыходзіцца ў розныя бакі. Адначасова па ўсёй лініі загучалі песні – з той самай мелодыяй і пра тое самае:
Некаторыя мянялі Бельгію на Сербію.
Пасля лугу пачалася дуброва, потым зноў луг, а за ім – іншая дуброва. Пейзаж перад вачыма быў найпрыгажэйшы – высачэзныя дубровы, ачышчаныя ад галінаў, пакрытыя травою, нібы гарадскі парк, дагледжаны чалавечай рукой, месцамі ўздыбленыя доўгімі хвалямі пагоркаў, якія нагадвалі ці то брацкія магілы старажытных ваяроў, ці то абарончыя насыпы. Тут і там трапляліся пекныя палянкі. Справа – шырокая, ціхая, празрыстая рака, а за ёю, на ўзгорыстым беразе, – сасновы бор.
Косцік заходзіў у буданы, пытаў пра сваіх і ішоў далей. Каля гадзіны прабіраўся праз цемру і ўрэшце спаткаў знаёмых з суседняга Убярэззя, якія паведамілі, што смалярская арцель зусім блізка, вунь за тымі дубамі.
– Ну і ігрышчы там у вашых сёння, – сказаў хлопец па прозвішчы Русецкі, ведучы Косціка па сцяжыне, – аж дым ідзе. Процьма сапёраў рознай масці назбіралася і шляхцюкоў ванчанскіх з тузін.
У Косціка перасохла ў горле.
Ён прамінуў тыя дубы і злева ад сцежкі ўбачыў смалярскі будан, які здалёк і ў цемры быў падобны да верхавіны густога зарасніку. Адтуль гучалі размовы, смех, музыка, угару ўзляталі іскры.
Косцік хацеў быў падкрасціся незаўважна, але вонкі акурат выйшла некалькі хлопцаў, то ён перадумаў і пайшоў проста да іх. Гэта аказаліся Ромка Аленскі, Віцька Гушча і Карапузя.
– Вечар добры, хлопцы, як маецеся? – гукнуў ён.
– Глядзіце, Косцік! Косцік Васілеўскі! Косці-ік! – закрычалі хлопцы.
– Што тут у вас чуваць? З кацапамі забаўляецеся?
– Забаўляемся, ага, але но-но, ніякіх кацапаў, – запярэчыў Віцька. – Тут ванчанскія хлопцы прыйшлі і начальства зазірнула – там і палякі ёсць.
– А паглядзі, як мы тут ад няпрошанага мужыцкага вока адгарадзіліся, – пахваліўся Карапузя, паказваючы на шэраг пасаджаных елачак, які апаясваў паляну для танцаў.
– Цябе ўжо таксама да нас пагналі? – спытаў Віцька.
– Не, не гналі. Дома працы няшмат, дык, думаю, пайду, зараблю які рубель. Гэта ж рубель за дзень такім, як я, плацяць?
– «Рубель зараблю», – перадражніў Гушча. – Кажы ўжо проста: ты Быліну прыбег пільнаваць!
– А калі і пільнаваць, што такога?
– Ды нічога, але і саперніку ад цябе нічога: узводнаму, браце, рады не дасі.
– Гэта табе не ў Смалярні бушаваць! – зласліва зазначыў Ромка, які ўжо раз адгроб за Быліну.
– Што? Узводны?.. Які ўзводны? – уразіўся Косцік.
– Ва ўзводнага твая Былінка ўлялюскалася па самыя вушы, – растлумачыў Віцька. – Хто ты такі, браце, супраць унтэр-афіцэра? Нуль.
– Калі ўлялюскалася, то і няхай, – прыкінуўся абыякавым Косцік і прайшоў паміж елкамі.
Шэсць параў танчылі ойру, а рэшта стаяла каля агароджы ці сядзела на прымітыўных зэдліках і калодах. Цымбаліст са скрыпачом былі ля агню, які палаў між палянай і дугой будана, свецячы ў абодва бакі.
Косцік абвёў усіх вачыма і насупраць убачыў Карусю, што сядзела разам з Касяй Сцяпурай і прыгожым унтэрам. «Вось мой вораг», – падумаў ён, прашываючы таго поўным нянавісці позіркам.
– Косцік прыйшоў! Косцік! Васілеўскі! – закрычалі вакол.
Ён не азірнуўся, усё яшчэ гледзячы на Быліну, каб даведацца, якое ўражанне зробіць на яе ягоны прыход. А яна штосьці шчабятала унтэру і міла яму ўсміхалася. Пачула воклічы, нервова абярнулася, прабегла вачыма па юнаках і, сустрэўшы позірк Косціка, апусціла галаву і нахмурылася.
– Косцік, братачка родны, і ты да нас? Як жа добра! – казаў Стах, торгаючы сябра за плячо.
Косцік моўчкі зірнуў на яго і ўздыхнуў.
– Што здарылася? Ты чаму такі? Можа, цябе зачапіла, што гэты унцер з Карусяй сядзіць?
– Яна ў яго ўлялюскалася, – адказаў Косцік надламаным голасам.
– Няпраўда. Ты, канечне, хочаш, каб яна яго ў морду біла, як толькі ён з ёй загаворыць ці прысядзе побач. Але гэты ўзводны ў нас, як кажуць, цар і ваенны міністр. Ён можа і працы наваліць, і штраф выпісаць, і нашу арцель расфармаваць і змяшаць з мужыцкімі табунамі.
– Схадзі да яе, пакліч да мяне на падворак. Хачу з ёй пагаварыць.
– Хочаш тут куламесу ўсчаць? Не чапляйся ты без нагоды, не чыні беспарадку, бо бяду прывядзеш і сабе, і ўсім нам.
– Ды не збіраюся я нікога чапляць, я толькі спытацца хачу. Схадзі, братка, калі ласка! Я за буданом буду чакаць.
– Ладна, толькі не забывайся.
На іх глядзела шмат вачэй, пакуль яны размаўлялі, таму Стах не пайшоў адразу да Карусі, а пастаяў крыху ля агню з аднаго боку, потым з другога і скіраваўся да Касі.
– Кася, цябе дзядзька Вінярскі чагось кліча, – зманіў ён, каб дала яму месца.
Кася ўстала, а Стах сеў ля Карусі і прашаптаў ёй на вуха:
– Косцік прыйшоў, бачыла?
– Бачыла, чаго ж не, – суха адказала яна.
– Ён хоча з табой паразмаўляць, дык просіць, каб ты да яго за будан прыйшла.
– За будан? Хоча размаўляць – хай сюды ідзе.
– Дык ён жа прыватна табе хоча сказаць нешта. Выйдзі, Каруська, паслухай яго. Ён вельмі просіць.
– Чаго яму ад мяне трэба, што ён да мяне лезе ўвесь час! – голасна ўсклікнула дзяўчына, крывячы вусны.
– Што такое? Хто лезе? – падхапіўся ўзводны.
– Нічога. Хлопец адзін жадае, каб я да яго выйшла, а я не хачу.
– Які хлопец? Дзе ён?
– Ды з нашых краёў прыйшоў тут адзін на работу.
– Брацік ён ёй стрыечны, – паправіў Стах, каб не абуджаць падазрэнні унтэра.
– Чаго ты маніш, ніякі ён мне не брацік.
– Сучка, – сказаў ён ёй на вуха і пайшоў да Косціка.
– Ну што, ідзе? – нецярпліва гукнуў той, калі Стах наблізіўся.
– Не хоча, – адмахнуўся Стах.
– Не хоча?! А што сказала?
– Сказала, што заўтра падчас працы пагаворыць з табой пра што пажадаеш.
– Дык вось яна якая стала! Нават выйсці да мяне не захацела.
– Дзесьці яна мае рацыю, бо калі б выйшла, ён бы за ёй пацягнуўся, падгледзеў бы за вамі і западозрыў.
– Страціў я яе, страціў, – застагнаў Косцік.
– Ціха, ціха, а то хлопцы падслухаюць і кпіць будуць, смяяцца. Віцька з Ромкам за такое цябе ў лыжцы вады ўтопяць. Хадзем адсюль, раскажу нешта.
Стах узяў сябра пад локаць, адвёў паўночным краем паляны да ракі і пачаў суцяшаць:
– Не бойся, твая будзе, а не ягоная. Работы навечна не зацягнуцца, скончацца – яна вернецца ў Смалярню, а ён пойдзе к чорту. Сапёры кажуць, не больш за месяц засталося.
– Вялікая мне ўцеха будзе з салдацкай падсцілкі.
– Называць яе падсцілкай толькі за тое, што яна з ім паразмаўляе ці патанчыць, ты не маеш ніякага права. Паміж імі яшчэ нічога такога не было, што яе зганьбіла б. Клянуся табе, бо вачэй з іх не спускаў.
– Не маніш?
– Перад абразам магу паклясціся.
І тут ззаду данесліся хуткія крокі. Абярнуліся – іх даганяў Казік. Косцік пачакаў, пакуль той наблізіцца, і кінуўся насустрач з плачам, як напалоханае дзіця – да бацькі.
– Братачка родны! Дапамажы мне яе ўратаваць! Не дамо ёй загінуць!
– Не загіне, не бойся, дарма шалееш, – суцешыў Казік.
– Той унцер – відаць, нейкі шэльма. Загубіць яе, я ведаю!
– Не загубіць. Адправім яе дадому – і канец каханню.
– Так, братачка, адпраў яе дадому, адпраў! Цябе яна паслухае.
– Мяне, можа, і не паслухае, але паслухае бацьку. Заўтра вазьму адпускную запіску, пайду ў Смалярню і ўгавару Сакалоўскага, каб сам сюды прыйшоў на работу, а дачку дадому адаслаў.