Бацюшка прайшоўся па класе, нешта думаючы, а потым павярнуўся да ўсіх і прамовіў:
– Дык што, дзеці, праўда, што каталіцкая вера лепшая?
– Не, не, нашая праваслаўная вера лепшая! – хорам адказалі дзеці.
– Так, нашая праваслаўная вера лепшая. А можа, ведаеце, чаму? Хто ведае, падыміце руку.
Многія замармыталі нешта сабе пад нос, але рукі ніхто не падняў.
– Ну вот, кажаце, што лепшая, а чаму – ніхто і не ведае. А можа, і праўда каталіцкая лепшая? Трэба ж ведаць, чаму. А вот чаму: мы жагнаемся трыма пальцамі, у імя Святой Тройцы, а яны – усёй клюшнёю. Гэта ж зусім няправільна.
– Так, отчэ Закона учыцель, няправільна гэта! – пацвердзіла некалькі галасоў.
– Далей пойдзем. Мы, скончыўшы маліцца, кажам «амінь», а яны – «а-а-амэн».
Клас выбухнуў рогатам, паўтараючы: а-а-амэн, а-а-амэн.
– І гэта яшчэ не ўсё. Мы пасля споведзі кавалак хлеба прымаем і лыжку віна, як Хрыстос сказаў на Таемнай вячэры, дзелячыся з апосталамі хлебам і віном, што тое плоць Яго і кроў. А ў каталікоў да прычасця віна зусім не падаюць, бо яго ксёндз сам выпівае, а замест хлеба – аплаткі памерам з гузік ад пінжака, да габрэйскай мацы вельмі падобныя. У іх ксяндзы разам з рабінамі рускую кроў падмешваюць і гэтыя аплаткі разам з мацой пякуць.
– Ой, Госпадзі! З рускай крывёй! З жыдоўскай мацой! Вось дык вера! – пагрозліва і абурана закрычалі рускія вучні.
Палякі круціліся на сваіх месцах як на гарачай патэльні, не ведаючы, куды пазіраць і куды падзець вочы. Стах расплакаўся.
– Отчэ Закона учыцель, – усхліпнуў ён, – тое, што вы кажаце, – няпраўда! Гэта ўсё выдумкі, ей-богу, выдумкі! Усё выдумкі…
– Выдумкі?! – зароў поп. – То бок я, свяшчэннік, ілгу?! Я манюка?!
Ён схапіў Стаха за руку і выпхнуў у сенцы.
– Больш у школу можаш не прыходзіць, – сказаў ён.
VII. Згрызоты
Стах ішоў вуліцай прыгнечаны, нібы родную маці пахаваў. Ведаў ён, што яму будзе ад апекуна і бацькі за выключэнне. Раздумваючы над становішчам, у якое трапіў, хлопчык ледзь перастаўляў ногі.
– Можа, проста не вяртацца туды? – гаварыў ён самому сабе. – Вось бы ўзяць ды ў свет пайсці. Што я, сабе рады не дам? Мог бы ў якіх бяздзетных гаспадароў картоплю абіраць, смалякі сячы, агонь пільнаваць, летам статак пасвіць і на хлеб зарабляць. Канечне, праца пастуха не ганаровая, але што рабіць.
Эх, вось бы з кім параіцца. А можа, да дзядзькі – мамчынага брата – на хутар пайсці? Дзядзька добры. А вось і пайду, чатыры вярсты ўсяго, да цемры можна паспець. Пайду да дзядзькі.
А калі дзядзька возьме і ў Рагі мяне адвязе? – пачаў сумнявацца Стах. – Ім жа нельга верыць, усе яны аднолькавыя.
Ён не ведаў, што рабіць: адных баяўся, другім не верыў. Ужо дайшоў аж да завулка, што да кватэры вёў, а так нічога і не вырашыў.
Завярнуў у завулак, абапёрся аб сцяну кутняга дома і занурыўся ў думкі, адна за другую роспачнейшая.
І пяці хвілін не прайшло, як ззаду пачуўся голас апекуна:
– Стах, гэта ты? А што ты там робіш?
– Галава страшна баліць і жывот, – нягледзячы на спалох, хутка знайшоўся хлопец і неадкладна схапіўся за ўсё, што «балела».
– Ох ты. Дык а чаго дахаты не ідзеш, маленькі?
– Слабасць вялікая, не магу, – і заплакаў.
– Бедны мой. Сядай, занясу, – прысеў апякун, і на яго плячах Стах заехаў у хату адразу на мяккі ложак.
Садоўскія вельмі ўстрывожыліся праз хлапечую хваробу.
– Калі за ноч не ачуняе, – сказала гаспадыня, – паклічам фельчара. Не дай Божа, нешта здарыцца – мы вінаватыя будзем.
Ад вячэры Стах адмовіўся. Да позняй ночы абдумваючы ў ложку сваё няшчасце, хлопчык прыйшоў да высновы, што дарма так рана бядуе. «Ну і што з таго, што поп выгнаў, – разважаў ён. – Поп – гэта яшчэ не настаўнік. Вунь жыдкоў той ужо быў выганяў, але ж вярнуліся і вучацца».
Назаўтра, на радасць апекунам, ён устаў як звычайна і пайшоў у школу.
Дзвярэй у класе Стах зачыніць не здолеў – на яго, як на ваўка, накінуліся ўсе, нават палякі.
– Чаго прыйшоў, цябе ж бацюшка прагнаў! Прэч ідзі адсюль! Сорак лінеек атрымаеш і ўсё адно прэч пойдзеш. Лепей цяпер уцякай, – застрашвалі аднакласнікі-рускія.
Не зважаючы на страх, ён сеў на сваё месца.
– Што, і ты супраць мяне? – спытаў ён у Мачугі.
– А бо ты вінаваты! Чаго было вытыркацца? Гугніць сабе і хай бы гугніў.
– Калі настаўнік цябе не выганіць, то мы разам збяромся, усе палякі, і самі яго пра гэта папросім, – падышлі да яго Паўловічы.
– Толькі без мяне, падлізы мужыцкія, – запярэчыла Галіна.
Стах адчуў да яе бязмежную ўдзячнасць – яна адзіная стала на яго абарону.
Усе паміралі ад цікаўнасці: што ж зробіць настаўнік з гэтым Стахам? Таму і чакалі Міхаіла Іванавіча з нецярплівасцю.
Вось ён зайшоў. Рушыў да стала, на Стаха нават не зірнуў. Прачытаў малітву, а пасля, як звычайна, пачаў правяраць прысутных, але Балашэвіча ў ліку другакласнікаў не назваў.
– Выключылі ўжо, выключылі, – панёсся шэпт.
У самым канцы настаўнік загадаў:
– Станіслаў Балашэвіч! Да дошкі.
У класе павісла магільная цішыня. Стах падышоў да настаўніка, як той казаў, ні жывы ні мёртвы.
– Дык што, – сказаў Грывень, – ты свяшчэнніка назваў дурнем і манюкам?
– Не, гаспадзін учыцель, не называў я. Я толькі сказаў, што няпраўда тое, што пра нашую веру кажуць.
– Не кіем, дык палкаю. Калі ты разумееш больш за нас, чаго тады ў школу ходзіш?
– Гаспадзін учыцель, я і сам не ведаю, як у мяне гэта вырвалася. Не хацеў я свяшчэнніка абражаць. Даруйце мне, прашу! Я цяпер заўсёды маўчаць буду! Даруйце, гаспадзін учыцель, не біце, не ганіце.
– Не буду я цябе ні біць, ні выганяць, – сказаў Грывень, – але пакуль твае родныя не папросяць у свяшчэнніка прабачэння за цябе, вучыць не буду. Ідзі на месца і сядзі сабе як пень. Марш!
Хоць справа вырашылася не да канца, Стах супакоіўся. «Не выгнаў – і добра, – думаў ён. – А з тым прабачэннем неяк будзе. На вакацыях знайду хвілінку, як бацька будзе лагодны, і прызнаюся, падумаеш. А можа, за гэты тыдзень мне і так даруюць».
Садоўскаму ён вырашыў пакуль нічога не казаць і падзяліўся сваімі планамі з Мачугам.
Вучні ўсе да аднаго здзівіліся такому мяккаму пакаранню і тлумачылі гэтую лагоднасць па-рознаму: што паляк гэты вучыўся выдатна, што гэта першая яго правіна, што сваякі ў яго заможныя. Галіна казала, што прычына велікадушнасці настаўніка – у страху перад праверкай вышэйшага «начальства», якое бясспрэчна абвінаваціла б папа і яшчэ шмат чаго магло б выкрыць. Але хутчэй за ўсё Грывень не выгнаў Стаха таму, што пакуль не атрымаў меху грачанай мукі на бліны, пуда масла і воўчай шкуры.
Сшытак Стах атрымліваў неправераным. На занятках па арыфметыцы падымаў руку – а настаўнік нібы і не бачыў. На чытанні таксама яго прапускаў. Тое самае адбылося заўтра, паслязаўтра – і так цэлы тыдзень.
«Нічога не выйдзе, – зразумеў хлопчык. – Давядзецца ўсё тату расказваць і прасіць, каб ён да папа пайшоў».
З такімі думкамі ён прыехаў у Рагі на вакацыі.
Дома і старыя і малыя яго хвалілі, цешыліся, засыпалі пытаннямі пра школу, расказвалі, што тут у Рагах дзеецца, а ён зацяты быў, адказваў неахвотна, адрывіста і раз-пораз занураўся ў думкі. Уся ўвага яго была скіраваная на бацькаў настрой, вышукванне прыдатнага моманту і падбор словаў для прызнання.
– Чаго ж хлопец сумны такі? – перагаворваліся родныя. – Мабыць, зашмат навукі да галавы бярэ.
Але ў перадсвяточнай гарачцы знайсці прыдатную хвілінку было цяжка, і Стах марна чакаў яе аж да Куцці.
«Лепшага моманту, чым дзяльба аплаткай, не будзе, – падумаў ён. – У такую хвіліну біць ніхто не будзе».
Але калі пачалі ламаць аплатку, дзядулька завёў аповед пра ўцёкі Святое Сям’і ў Егіпет і расказваў цягам усёй вячэры, а такую гісторыю перарываць было небяспечна, і Стах адклаў да раніцы, калі падзеляць арэхі і пачнуць гуляць у цот і лішку. Але раніцаю бацька падчас аглядання статка пасварыўся з братам і быў страшна злосны, а папаўдні шмат гасцей наехала, і зноў не было як.
Перашкоды ішлі за перашкодамі, дні змянялі адзін адзін, і настала другая куцця, навагодняя.
«Сёння за вячэрай ужо дакладна раскажу, хоць бы што там было», – пастанавіў хлопчык.
Як на шчасце, і бацька, і ўся сям’я былі ў самым добрым настоі. На дварэ шалелі віхура з завеяй, а ў хаце было цёпла і ціхамірна. Сям’я сабралася ў найлепшай хаце. Гарэў агонь у печы, у камінку, і лямпа над сталом таксама моцна паліла. Бабы насілі на стол прысмакі, мужчыны курылі тытунь і расказвалі розныя быліцы з небыліцамі.
Вячэра зацягнулася амаль да дзявятай гадзіны, таму што бабы, перастаўляючы віламі гаршчкі ў печы, вывернулі салянку з баравікамі і мусілі гатаваць яго нанова.
Калі паселі за стол, сабакі на дварэ ўсчалі раптоўны вэрхал і гаўкалі ўжо з чвэрць гадзіны, але памалу.
– Бронік, выйдзі паслухай, – сказаў стары Балашэвіч малодшаму сыну, бо праз замерзлыя шыбы падворак не было як разгледзець.
«Зноў чэрці гасцей прынеслі, – абурыўся ў думках Стах. – Трэба хутчэй пачынаць».
Прызнанне сваё ён да гэтага часу ўжо як малітву ведаў.
– Татка, – сказаў ён і каўтнуў сліну, – мне трэба пра школу вам расказаць…
– Пра школу? Гавары.
І тут у хату ўваліўся Бронік з крыкам:
– Хутчэй уставайце, гумно гарыць!
– Гумно? Падпалілі! Божа мой, ляцім! Матка Боска, што ж гэта! – пасыпаліся крыкі.
Усе ўскочылі з-за стала, накінулі кажухі, а некаторыя, як былі, у марынарках, пахапалі дзяругі, сякеры, вёдры, цэбры і чуйдух рынуліся на пажар. Праз дзве хвіліны ў хаце засталіся толькі зарумзаныя дзеці і старая бабулька.
– Не плачце, нічога нам не будзе, дзядзькі патушаць, – супакойвала дзяцей старая. – Не бойцеся, не дойдзе да хаты. Вось лепей хадзіце сюды, будзем Божаньку маліцца, каб вецер сцішыў. Ціха, дзеткі, хадзіце сюды.
Яна паставіла ўсіх на калені перад абразамі – і Стаха таксама, хоць той ужо быў сабраўся бегчы за астатнімі, укленчыла побач сама і сказала, каб за ёй паўтаралі.
Бабулька горача малілася сваімі словамі, углядаючыся ў выяву Езуса, плачучы горка, як дзеці, роспачна благаючы суняць вецер і памагчы тушыць агонь.
Скарыстаўшыся тым, што бабулька горача аддалася малітве, Стах на дыбачках выйшаў з хаты і кінуўся на пажар.
Гумно палала. Вецер раздзімаў яго і тармасіў, як сабака шалёны тузае: спачатку падымаў доўгім вострым языком уверх, скручваў вірам, потым нечакана валіў уніз, маланкай кідаў то ў адзін, то ў другі бок, ліхаманкава растрасаў. Іскры сыпаліся мільёнамі, нібы з агромністых кавальскіх мяхоў ці пашчы вулкана, вырывалі цэлыя ахапкі гарэлай саломы, пераносілі агонь на стагі і пуню побач. Гумно атачаў асляпляльны бляск, які тут жа змяняўся на чорныя аблокі дыму, што цалкам зацягвалі будыніну. Агонь трашчаў, як рамяні млынарскага спуску, вакол жаласна вылі віхуры.
Ля гумна апантана бегалі сямёра мужчын і чатыры кабеты. З такім надвор’ем пра тое, каб патушыць пажар, не было і гаворкі, таму яны намагаліся хоць штосьці з яго ўратаваць і зрабіць усё, каб агонь не перакінуўся далей. На таку ляжала куча намалочанага збожжа. Адны, пакалоўшы лёд у яме для гліны, мачылі там дзяружкі і абкладалі імі стагі з боку агню і дах пуні, іншыя, завярнуўшыя ў такія ж мокрыя дзяружкі, ускоквалі на ток, зачэрпвалі прынесеным посудам збожжа і выносілі з полымя. За ветрам і трэскам агню былі чуваць крыкі:
– Хутчэй! Гады паўзучыя! Уладзь! Сып! Не лезь! Мама, пусці! Я іх сам падсмажу! Хопіць, дзеткі! Ну што там! Эвеліна! Давай! Вышэй!
VIII. Інспекцыя
Гумно згарэла, а разам з ім – амаль палова незмалочанага збожжа, пяць стагоў саломы, тры – сена і пуня, пад столь забітая канюшынай і вікаю. Але да астатніх будынкаў агонь не пусцілі. Цэлую ноч гаспадары Рагоў бегалі на ветры і дашчэнту змучыліся. Адны моцна апякліся, некаторыя прастудзіліся і злеглі. Стахаў настрой, і так змрочны ў першай палове вакацый, цяпер зрабіўся зусім жахлівы: плач, стогны, пракляцці, нараканні і шалёныя п’яныя спевы не сціхалі ўвесь наступны тыдзень ні на хвіліну. Уладзь і парабкі так гумна шкадавалі, што выхлысталі цэлае вядро гарэлкі. Пілі дзень і ноч, бушавалі ў хаце, не зважаючы ні на ўгаворы бацькі, ні на старэйшых братоў. Ян раз’юшаны быў бязмежна.
У такіх абставінах Стах нават падумаць не мог пра тое, каб прызнацца ў сваіх правінах, і спадзяваўся, што пакуль вакацыі, настаўнік яму даруе і зусім на яго справу забудзецца.
Пасля Трох Каралёў[7] у Вончу яго павёз дзядзька Марцін, які на пажары апёкся менш за ўсіх. Па дарозе ён вучыў хлопца ў школе быць уважлівым, паслухмяным, пакорлівым, каб не змарнаваць заплачаных за яго грошай, яшчэ даражэйшых цяпер, калі агонь знішчыў палову ўраджаю.
Стах слухаў дзядзькавы наказы безуважна і маліў Бога, каб у настаўніка аказалася кароткая памяць, усю дарогу, а потым яшчэ ўвесь вечар і ўсю наступную раніцу, пакуль не заняў сваё месца ў класе.
Праз агромністыя сумёты вучняў было няшмат, а тыя, што прыйшлі, былі вясёлыя і гаманкія: хваліліся, хто колькі сала з’еў, хто калядаваць хадзіў з зоркай, хто з казой, хто з мядзведзем.
Настаўнік таксама прыйшоў у надзвычай добрым настроі, размаўляў з дзецьмі пра вакацыі і ўсміхаўся. У Стаха прамільгнуў праменьчык надзеі.
Правяраючы прысутных, Грывень назваў і яго:
– Станіслаў Балашэвіч.
– Есть! – падскочыў Стах.
– Ну што, быў бацька ў свяшчэнніка?
– Не, гаспадзін учыцель, – прызнаўся хлопчык.
– Не быў? Гэта чаму ж?
– Не сказаў бацьку я пра гэта, баяўся, што паб’е.
– Не сказаў? – паўтарыў настаўнік такім тонам, быццам толькі што выкрыў ману. – Ведаю я вашу хітрасць, шляхта фанабэрыстая. Вы проста выбачацца перад праваслаўным свяшчэннікам не хочаце. Ладна, можаш сабе далей сядзець як балван.
Стах бяссільна сеў на лаву, адчуўшы сябе самым няшчасным у свеце хлопчыкам.
На першым перапынку да яго падышла Галіна.
– Што, праўда не сказаў? – запытала яна.
– Не сказаў, Галінка, збаяўся.
– Што ж твой бацька за кат такі?
– Ну… строгі ён, а тут яшчэ няшчасце – на другую куццю нас гады-нітаўцы спалілі.
– Спалілі?! Зусім?
– Гумно са снапамі згарэла, пуня з кормам і стагі. Галінка, сястрычка залаценькая, што ж мне рабіць цяпер?
– Не гоняць, дык сядзі і вучыся. Глядзі, што іншым задаюць, і тое ж рабі.
Стах да парады прыслухаўся і вучыўся што было сілаў. Увесь час па-за школай ён згадваў настаўніцкія тлумачэнні і рабіў заданні. Не хадзіў на рэчку, не валэндаўся па вуліцах, як іншыя. Урокі, якія іншыя ледзь прачытаць маглі, ён ведаў на памяць і мог адказаць на любое пытанне настаўніка.
Міналі дні і тыдні, а Грывень упарціўся і рашэння свайго не адмяняў: раніцай Стахавага прозвішча не называў, сшыткі вяртаў неправеранымі, на ўроках не выклікаў і ні пра што не пытаўся. А поп на сваіх уроках нават у бок Стаха стараўся не глядзець.
– І чаго ты, ляху, прыходзіш, калі настаўнік цябе вучыць не хоча! – казалі яму рускія. – Што ты, стары, марна чобаты зношваеш і крамныя штаны праціраеш?
Стах ужо і сам пра гэта думаў і ўрэшце пачаў сумнявацца ў разумнасці свайго рашэння і ў сэнсоўнасці сваіх высілкаў. Яму здавалася, што пропісь без чырвоных настаўніцкіх пазнакаў не прыносіць ніякай карысці, што ўсё няправільна і не патрэбна. Як толькі настаўнік адмовіўся яго вучыць, ніводзін вучань больш не зазіраў у Стахаў сшытак, ніхто ні пра што не пытаў, ніхто не верыў, і ён турбаваўся ўсё мацней. Часам ён лічыў сябе поўным зломкам і найвялікшым дурнем у класе. Ён зайздросціў нават тым вучням, чые сшыткі аж чырванелі ад настаўніцкіх выпраўленняў, але былі правераныя, і тым, чые адказы выклікалі ў астатніх рогат, але якіх пыталі, і нават тым, якія штодня атрымлівалі па руках і ў пысу.
І з кожным тыднем хлопчык усё больш падаў духам, увесь час сядзеў сумны і задуменны. Часта, прыгнечана гарбеючы на кватэры над кніжкамі, ён утаропліваўся ў нейкі прадмет на сцяне і бяздумна сядзеў так гадзінамі.
На пытанні апекуноў пра прычыну смутку заўсёды адказваў, што тужыць па Рагах.
– Ды ты чаго, карапуз, – суцяшаў Садоўскі, – вось дачакаемся Масленіцы, зноў тыдзень вакацыяў у цябе будзе, і з’ездзіш дадому.