«Калі Бог дасць таго дачакацца, – казаў сам сабе Стах, – то я ўжо такім баязлівым і дурным не буду. Лепш гадзіну адпакутаваць, чым палову зімы. Калі б вось цяпер бацька заехаў ці які з дзядзькоў, я б адразу тут прызнаўся, каб толькі мукі гэтыя сышлі як хутчэй».
І здзіўляўся, што яго так доўга ніхто не адведвае.
Потым надышла чаканая Масленіца. Вакацыі пачыналіся ў суботні полудзень і доўжыліся восем дзён.
Раніцай у суботу настаўнік на трэцім уроку раздаваў вакацыйныя заданні. Хлопцы нецярпліва тупалі нагамі, рыхтык коні на стайні.
Нечакана адчыніліся дзверы, і ў клас зайшоў нейкі вельмі ўжо важны барын. У доўгім, аж да костачак, футры з раскошным куніцавым каўняром і ў дарагой каракулевай шапцы. Меў вострую бародку і прыгожа падкручаныя вусы. Зняў шапку – а там плёх.
Настаўнік ліхаманкава ўскочыў.
– Устаць! – крыкнуў ён дзецям і ціхенька дадаў: – Інспектар.
– Здравствуйте, дети, – сказаў інспектар.
– Здраствуйце, гаспадзін! Здравствуйце, гаспадзін інспектар! – бязладна замармыталі знянацку заспетыя вучні.
Павітаўшыся з настаўнікам, інспектар выказаў здзіўленне такой вялікай колькасці дзяцей у школе. Зняў – з руплівай дапамогай настаўніка – футра, склаў яго на крэсла, пацёр рукі, некалькі разоў прайшоўся па пакоі, таго-сяго пагладзіў па галаве, спытаў, які аддзел дзе сядзіць, і пачаў праверку. Пытаў двух-трох з кожнага аддзела, спачатку чытанне, потым пісьмо, зазіраў у сшыткі. Пад канец перайшоў да вусных пытанняў – некалькі па кожным прадмеце. Пачаў з першага аддзела, дзе наймалодшыя мелі дзесяць гадоў, а збольшага сядзелі хлопцы дужыя, гадоў па трынаццаць і болей, некаторыя ўжо нават за плугам хадзілі і з касой упраўляліся.
– Слухайце, дзеці, – казаў інспектар. – У бацькі было чатыры сыны і тры дачкі. Колькі ўсіх дзяцей?
– Сем! – загучаў хор галасоў.
– Вот малайцы! – пахваліў інспектар. – Сядайце. Колькі фунтаў у пудзе? – звярнуўся ён да другакласніка.
– Сорак! – адказаў клас у адзін голас.
– Добра. А што цяжэйшае, дрэва ці пух?
– Дрэва! – зноў разам адказалі дзеці.
– Добра. А што больш заважыць: пуд дрэва, пуд пуху ці пуд жалеза?
– Жалеза!
– Аслы якія! А можа, хто іначай думае?
Некалькі вучняў разам са Стахам паднялі рукі.
– Што цяжэйшае? – выклікаў інспектар хлопца, што сядзеў сама блізка ад яго.
– Дрэва! – быў адказ.
– Яшчэ большы асёл.
Астатнія рукі спуджана апусціліся. Засталася толькі Стахава.
– А ты як думаеш?
– Пуд пуху, пуд дрэва і пуд жалеза заважаць аднолькава.
– Як такое можа быць? Жалеза ж цяжэйшае.
– Так, але на пуд маленькі кавалак спатрэбіцца.
– Вось ты адзін і маладзец. Як зваць?
– Станіслаў Балашэвіч.
– Вельмі добра. Сядай.
Ад хвалявання ў Стаха дух заняло. Ён зірнуў на Галіну, якая заўжды была да яго зычлівая: яна падавала яму знакі, каб скарыстаўся выпадкам і пажаліўся інспектару. Ён зразумеў, але паколькі інспектар, занатаваўшы яго прозвішча, перайшоў ужо да трэцяга аддзела, адклаў скаргу на потым.
– Хто з вас быў у горадзе, у такім вялікім, губернскім, падыміце рукі, – загадаў інспектар.
Двое трэцякласнікаў паднялі рукі.
– У якім горадзе ты быў? – спытаў інспектар аднаго з іх.
– У Магілёве быў.
– Так, Магілёў – вялікі губернскі горад. А ведаеш сталіцу Расіі?
– Санкт-Пецярбург!
– А чаму яна так называецца?
– Бо яе заснаваў Пётр Вялікі.
– Добра. А ў якім годзе заснаваў, ведаеш?
Той не ведаў.
– Хто ведае? Ніхто? А вы? – убачыўшы, што трэцякласнікі не адказваюць, звярнуўся інспектар да чацвёртага аддзела.
У чацвёртым усе хацелі адказваць. Інспектар выбраў Галіну.
– У 1703-м, – сказала яна.
– Добра. А да цара Пятра Вялікага Расія ўжо існавала?
– Так, доўга ўжо існавала.
– А хто быў першым уладаром Расіі і ў якім годзе ўладу прыняў?
– Рурык. Здаецца, у 862-м.
– Правільна. Вось як доўга Расія стаіць – больш за тысячу гадоў. А перад Расіяй свет доўга быў?
– Так, вельмі доўга.
– А ў якім годзе свет пачаўся?
Гэтага Галіна не ведала.
– Хто можа адказаць? Ну, дзеткі, падумайце. Ніхто? Хто адкажа, у якім годзе пачаўся свет, – звярнуўся інспектар да ўсіх, – атрымае ўзнагароду.
– У першым, гаспадзін інспектар, – прамовіў Стах.
– Чаму ў першым? У якой кнізе ты гэта бачыў, хто табе расказаў?
– Не ведаю, у якой кнізе пра тое пішуць, але, па-мойму, калі свет пачаўся, то і гады пачацца мусілі.
– Вот, Станіслаў, ты ў мяне яшчэ раз маладзец! – пахваліў інспектар, падышоў да хлопчыка, загадаў пачытаць, а потым – паказаць сшытак.
– А чаму не правераны? – адразу спытаў ён. – Міхаіл Іванавіч?
– Не правяраў яму сшытак некалькі тыдняў, бо пакараны ён. Вучань кемлівы, але свавольны і наравісты, – адрапартаваў настаўнік.
– Ну вот, – сказаў Стаху інспектар. – Я цябе тут хвалю, а ты, аказваецца, гарэза і свавольнік. Трэба паслухмяным быць, пакорным, ціхім. Можа, выправішся?
– Я буду заўжды пакорным, гаспадзін інспектар, але хацеў бы…
– Вы яму даруйце пакуль, Міхаіл Іванавіч, – перарваў інспектар. – Ён выправіцца.
– Дарую, пане інспектар.
– І, думаю, ён тут без усялякай карысці сядзіць. Перавядзіце яго ў трэці аддзел.
– Так, перавяду, пане інспектар.
– І яшчэ. З тых кніжак, што я для вашай бібліятэкі прывёз, прашу яму «Тараса Бульбу» аддаць ва ўласнасць.
IX. Друг
Масленічныя вакацыі Стах прабавіў надзвычай весела. Калі хатнія даведаліся, як яго адзначыў інспектар, то літаральна на руках малога насілі.
Трэцюю чвэрць навучальнага года хлопец праседзеў у трэцім аддзеле. Вучыўся старанна, паводзіўся ўзорна, паслухмяна, як і абяцаў інспектару, увесну быў пераведзены ў чацвёрты аддзел і радасны вярнуўся ў Рагі.
Але восенню ён зноў з’язджаў неахвотна, і прычынай гэтага было набрынялае нянавісцю стаўленне да яго вучняў-іншаверцаў і з’едлівыя водгукі пра яго саміх настаўнікаў.
Ён прыехаў у другім тыдні верасня, акурат да пачатку заняткаў. Большасць лаваў зеўрала пустатой, але чацвёрты аддзел у першы ж дзень з’явіўся ў поўным складзе. Цяпер у ім вучыліся Стах, адзін з братоў Паўловічаў, Барух Салавейчык, сын рэзніка з мястэчка, і пяцёра беларусаў. Настаўнік застаўся той самы.
Каля месяца вучняў у школу хадзіла вобмаль, а потым пачалі збірацца. Шмат запісалася навічкоў. Стах у новапрыбылых палякаў з цікавасцю пытаўся пра прозвішча, мясцовасць, паходжанне і сваякоў, прагнучы знайсці крэўных, якія цалкам маглі адшукацца ў Балашэвічаў у ваколіцах Вончы.
Аднойчы раніцай ў сярэдзіне кастрычніка разам з купкай беларусаў у парцянках і лапцях у школе з’явіўся адметны хлопец невыразнага паходжання. Быў ён у заечай шапцы, сівой світцы – такія носяць у беларускіх вёсках, штанах з даматканага сукна і прыгожых чорных ботах вышэй за калена. Не тое паляк з рускай вёскі, не тое русін з заможных купчанскіх хутаран. Найбольш усіх зацікавілі боты: такіх ніхто ў школе не тое што не меў – нават не бачыў ніколі. Гадоў прыбыш меў пятнаццаць ці нават болей, бо дужы быў і крэпкі, а на твар – мілы і прывабны. Стах з першага погляду адчуў да яго вялікую сімпатыю. Яму нават здалося, што недзе гэтага хлопца ён ужо бачыў.
Навічка адразу абступілі сталыя вучні, уважліва да яго прыглядаючыся. Некаторыя нават абмацваць пачалі.
– Зваць як? – падступіў Кірпаты, найвялікшы ў школе задзіра і насмешнік.
– А табе навошта? – даў адлуп гаспадар доўгіх ботаў, мераючы нахабу позіркам.
– Мне навошта?! – закрычаў Кірпаты. – Я настаўніка замяняю! А ну кажы, як зваць!
– Так, ён настаўніка замяняе, – пацвердзілі ўсе.
– Зваць мяне Косцік, – паведаміў навічок, убачыўшы вакол толькі сур’ёзныя міны.
Смех выбухнуў разам з мянушкамі:
– Косцік! Хвосцік! Мосцік!
Косцік пачырванеў як бурак.
– А па фаміліі як? – пытаў Кірпаты далей.
– Не адказвай яму, ён звычайны дурань, два гады ў адным класе сядзіць! – выкрыкнуў аднекуль ззаду Стах.
Косцік пхнуў Кірпатага ў грудзі.
– Ах вось так?! Паваяваць са мной хочаш?! – заверашчаў Кірпаты.
– Я не баюся, – адказаў новенькі. – Хочаш – паваюем.
– Ну давай. Даведаешся, колькі фунт ліха каштуе. Нападай давай.
– Сам пабачыш. Давай, хоць пад пахі бяры.
Яны схапіліся і рухнулі на зямлю, Косцік зверху.
– Ого, вось табе і хвосцік, – дзівіліся вучні.
А некаторыя радаваліся:
– Так яму, задаваку! Ён думаў, што адзін тут сілач. Так яму!
– Ты мяне паваліў, – падымаючыся, сказаў Кірпаты, – бо пэўна ўжо нажэрся, а ў мяне і крышкі ў роце з учора не было.
– Гэта праўда, ён сёння галодны, – засведчылі аднакласнікі.
– Ну тады падыходзьце хто пад’еўшы, – падбухторваў Косцік. – З любым вазьмуся.
Але далейшаму разбіральніцтву перашкодзіла з’яўленне настаўніка.
Падчас праверкі навічкоў вучні даведаліся, што прозвішча Косціка – Васілеўскі. Ён ужо крыху быў навучаны, таму пайшоў адразу ў другі аддзел.
На перапынку Васілеўскага абступілі палякі.
– Ты з нашых, ты польскі? – дапытваліся яны.
– А як жа, польскі, польскі, – адказаў Косцік.
– Ты ж леснікоў сын, праўда? – запытаў Стах.
– Так. А ты адкуль?
– Я толькі паглядзеў на цябе і нібыта пазнаў. Я з Рагоў, Балашэвічаў Стась.
– Ты – Балашэвічаў Стась?! Гэта ж трэба, як чалавека адзежа змяняе. Я цябе зусім не пазнаў, хоць столькі разоў у Рагах быў і цябе бачыў.
– Як ты здолеў Кірпатага зваліць?
– Я і двух такіх павалю, мне яны як мухі.
– Ты такі моцны?! А давай будзем з табой дружыць. Я ўжо ў чацвёртым аддзеле.
– Такі малы і ўжо ў чацвёртым? Дружыць згодны, калі ты хочаш. А вось раскажы мне, Стах, што гэта за два кругі на чорнай дошцы.
– Гэта наш свет такі.
– Такі смешны свет?!
– Так. Хадзем, я табе ўсё патлумачу.
І Стах паказаў Косціку часткі свету, Расію, а потым падрабязна апавёў пра партрэты ўсіх цароў на сцяне.
– А вунь той, што як канакрад глядзіць, – гэта хто? – асабліва зацікавіўся Косцік партрэтам Мікалая І.
– Ціха! – шыкнуў Стах, хапаючы яго за плячо. – Гэта таксама цар!
– І таксама расійскі?
– Польскіх тут няма. А цяпер зірні ў кут пад ручнік.
– Гэта хто?
– Гэта іхны Пан Езус.
– Гэта Езус у іх такі?! Аяяй, нягеглы ён нейкі. Як такому маліцца?
– А ты думаеш, я яму малюся? Я толькі для выгляду вуснамі варушу, а хто ж ведае, што Ён думае. У іх амаль усе абразы такія. Як у цэркві будзем, сам пабачыш.
– А што, тут трэба да цэркві хадзіць?
– Так, у царскія святы ўсіх разам да цэркві ганяюць. Толькі габрэяў не чапаюць, яны ж няхрышчаныя.
* * *
Вечарам Косцік адведаў Стаха на кватэры.
– Адкуль у цябе такія боты дзіўныя, доўгія? – спытаў Стах.
– А гэта мне пан даў, за тое, што мой бацька мінулае зімы мядзведжы бярлог адшукаў.
– За бярлог?
– Так. Ты, мабыць, не ведаеш, як лесніку важна мядзведжы бярлог знайсці. Вось мінулай зімою мой тата знайшоў, мядзведзя ў аблаве забілі, і тата пана папрасіў мне ў навуцы дапамагчы. Пан даў дзесяць рублёў і вось гэтыя боты. Пан іх, канечне, трохі насіў, але калі падноскі ставіць і даглядаць як належыць, то на тры рокі хопіць.
– Па-мойму, пан ваш – той яшчэ жмінда. За мядзведжы бярлог мог бы і болей даць.
– Па-мойму таксама жмінда, але тата кажа, што доранаму каню ў зубы не глядзяць і калі даюць, то браць трэба. Дык што, – вярнуўся Косцік да размовы пра школу, – ты такі малы, а ўжо ў чацвёртым сядзіш? То вясною экзамент здасі ўжо?
– Спадзяюся, што здам.
– У Смалярні аж двое такіх, што экзамент здалі: Казік Здановіч і Ясь Ладан. Я з Казікам дружу. Ты ў Смалярні калі-небудзь быў?
– З нашых амаль усе былі, а я ніколі.
– Ой, бачыў бы ты, які наш засценак вясёлы! Дваццаць дзве польскія хаты побач стаяць. Могілкі польскія ёсць, ёсць такі чалавек, што дзяцей у вадзе хрысціць і нябожчыкаў хавае, музыканты свае, дзяўчат многа і хлопцаў усякіх. А яшчэ ведаеш што, – сцішыў ён голас. – У мяне ў Смалярні дзяўчына.
– У мяне таксама ўжо дзяўчына ёсць.
– Ды што ты! А прыгожая хоць?
– Як анёлак!
– А вялікая?
– Не, малая яшчэ, але ўжо смяецца, а ручкі як сцісне, дык не адразу і расчэпіш.
– Што?! Стой, дык ты пра дзіцёнка гаворыш?
– Дзіцёнак яшчэ, ага, мама на жніво нарадзіла.
– Дык яна табе сястра, значыць.
– І нават родная. Эх, ты б яе бачыў!
– Ды ідзі ты з такой дзяўчынай. Я пра тую кажу, з якой жаніцца можна, як вырасцеш.
– А-а, такая, каб жаніцца?! А я жаніцца не змагу, бо на ксяндза буду вучыцца.
– Калі б у мяне Каруські маёй не было, я б з табою на ксяндза пайшоў.
– Праўда на ксяндза? – уразіўся Стах. Падумаў крышку і спытаў:
– Дык тваю дзяўчыну Каруся зваць?
– Так, Каруся, а называюць яе ўсе Былінка.
Х. «Ура, Варшава наша!»
Косцік згуртаваў вакол сябе палякаў у класе, зрабіўся іх абаронцам і натхненнем. Сядзеў ён сярод малодшых, але хлопец быў дужы, моцны, бывалы, прыязны і кампанейскі. Кожны адчуваў да яго сімпатыю і давер, кожны яго любіў і дзяліўся радасцю і горам, прасіў парады, калі сварыўся з таварышамі, клікаў яго на дапамогу, а ў спрэчках пра нацыянальныя перавагі ставіў яго ў прыклад.
Сапраўднае сяброўства Косцік завязаў са Стахам, бо былі яны, лічы, суседзі і крыху знаёмыя перад гэтым. Спачатку хадзілі адзін да аднаго кожны вечар, а потым Косцік настала пераехаў да Садоўскага на кватэру. Да іх часта наведваліся Паўловічы, Мачуга, Закрэўскі, Тарка, Герасімовічы і іншыя вучні-палякі. Ніводнага вечара не было, каб да іх хтосьці не зазірнуў. Садоўскія былі не супраць. У прысвяткі ў іх збіраліся амаль усе: дапамагалі адно аднаму з цяжкімі ўрокамі, разам чыталі «Тараса Бульбу», абмяркоўвалі як умелі тыя даўнія часы казацкіх войнаў з Польшчай, хваліліся, расказвалі пра свае хутары і засценкі. Часцей за ўсіх Косцік хваліўся Смалярняй: яна ляжала за няпоўныя дзве вярсты ад іх леснічоўкі і за сем вёрст ад Вончы. Штонядзелі Косцік абавязкова хадзіў дадому, заўсёды зазіраў у Смалярню і кожны раз прыносіў адтуль свежыя навіны – часта нават сенсацыйныя.
– Ведаеце што, хлопцы, – сказаў ён аднойчы, вярнуўшыся з дому, – Казік гаворыць, што Расія зусім не такая святая і светлая, як у расійскіх кнігах напісана. Кажа, мала які цар сваёю смерцю ў ложку памёр. Што Кацярына Вялікая, святая мучаніца, такую распусту чыніла, што не вартая нават таго, каб яе на асвечаных могілках хаваць. Аляксандр Асвабадзіцель сялян распрыгоніў не ад добрага сэрца, а прымусова, бо ўсе астатнія дзяржавы сваіх людзей даўно перад ім вызвалілі. Слаўны Сувораў быў такі падступны гад, што яго і «па матушцы» не грэх аблаяць. Казік кажа, што і паловы праўды няма ў тым, што гэтыя расейцы пра сябе пішуць.
– Дык, можа, і гэты Тарас Бульба слаўным зусім не быў? – пыталі палякі.
– Тарас Бульба быў слаўны, але ў Польшчы рыцары былі такія, што розная там бульба ім не раўня.
Іншага разу Косцік прынёс са Смалярні заклік не хадзіць у царкву.
– Ведаеце, што я вам скажу, хлопцы? – казаў ён. – Казік гаворыць, што настаўнік не мае права нас гнаць да цэркві, і хадзіць нам туды нельга, бо грэх. А давайце, хлопцы, не пойдзем!
– А давайце не пойдзем, давайце! – падхапілі астатнія.
– А настаўнік да нас потым не дачэпіцца? Са школы не выкіне? – запытаў старэйшы Паўловіч.
– Калі частка падымецца, а частка падлашчыцца захоча, тады, канечне, бунтаўнікоў ён выкіне. Але калі не пойдзем усе, нічога ён нам не зробіць, – разважаў Косцік. – Казік кажа, што ў яго часы палякі аднойчы ўзбунтаваліся і ўсе як адзін да цэркві не пайшлі, а настаўнік нікога не выключыў. Ну дык што, ідзём ці не?
– Не ідзём, не ідзём! – пагадзіліся ўсе.
– Хто не згодны, гаварыце смела цяпер, каб потым, калі да справы дойдзе, не аказалася, што адзін так, а другі гэтак.
Калі ў гадавіну дому Раманавых[8] настаўнік загадаў вучням выйсці з класа і пашыхтавацца, каб ісці ў царкву, Косцік выступіў ад імя палякаў:
– Гаспадзін учыцель, наша польская вера не дазваляе нам да цэркві хадзіць. Просім нас вызваліць.
– Ваша польская вера не дазваляе вам да цэркві хадзіць? – здзіўлена паўтарыў Грывень. – О, калі так, то змушаць не буду. Добра, калі хто з католікаў не хоча ў царкву ісці, можа пайсці дадому, а папаўдні вярнуцца на бяседу. А хто хоча, можа ісці з намі.
Здавалася, ён гаворыць лагодна, але на твары можна было заўважыць цень незадаволенасці, а ў голасе пачуць пагрозлівыя ноты.
Ніхто з палякаў не стаў у шэраг. Яны разышліся і ў абед усе сабраліся ў Садоўскіх. Большасць непакоілася.