На сваім жа ўсё іначай. На сваім чалавек працуе як належыць, бо ведае, што ніхто яго адсюль не выганіць, таму ўсё, што робіць, робіць для сябе ці дзяцей сваіх. На сваім чалавек гною на старану не вывозіць, не дае полю травой зарасці, а сценам – пагніць праз дзіркі ў даху, як тое арандатары могуць. Стараецца, каб гаспадарка год ад году лепшай рабілася. Калі працуе, вачыма за аканомам не водзіць, у кусты кожную хвіліну не бегае, не чакае заходу сонца ці хмары, як тыя парабкі, а ўсе сілы і розум на тое кідае, каб як хутчэй і карысней работу зрабіць. Не кідае запалкі ў верас, каб пану двор спаліць, а, заўважыўшы агонь, тушыць яго шчэ маленькім. І праца такому чалавеку не пакута, а радасць вялікая. Іншая праца, і карысць з яе іншая.
Яны мінулі ўжо чацвёрты брод, як і Ванчанка, заліты верхаводдзем, і выехалі на смалярскае поле.
– Гэтае поле завецца Клінам, – сказаў Стах.
– Ты ўжо ведаеш, як кожны ўчастак называецца? – здзівіўся бацька.
– Мне Косцік усё-ўсё расказаў. А вунь той лес, – паказаў хлопец на чарналессе за дзве стаі па правым баку, – панская пушча, якую вартуе Косцікаў бацька. Я таксама ведаю, як засценак стаіць і які ён. Па левым баку – будынкі, па правым – сады. Хаты крытыя гонтай, вялікія, на тры-чатыры пакоі. Дзядзінцы і вуліца абгароджаныя вострым частаколам і абсаджаныя кудлатымі дрэвамі. За садамі – агароды з капустаю, а ўжо да іх сама пушча прымыкае. За хлявамі – гумны, за гумнамі – выган, за выганам – поле, за полем – луг, за лугам – яшчэ адзін лес, але не пушча. Усё ведаю. У Смалярні дваццаць дзве гаспадаркі.
Цямнела. Над заплеснелай жытняй рунню шкуматамі слаўся туман. Злева, у глыбіні балота, што было працягам загуменнага выгану, заўзята кумкалі жабы. Тут і там у паветры, паасобку і чародкамі, слізгалі водныя і начныя птахі.
Праз пятнаццаць хвілінаў Балашэвічы былі ў Смалярні. Засценак трымцеў ад радасці вясны і вялікага свята. Хаты свяціліся ўсімі вокнамі і поўніліся вясёлымі размовамі. Адусюль даносіўся пах здобных булак і свініны. З двара ў двор вуліцаю перабягала моладзь і дзятва. Іх рухі і галасы дыхалі нічым не азмрочаным шчасцем. Нават рыпенне калодзежных жораваў, сабачы брэх і перагукванне жывёлы ў хлявах – усё было нейкае іншае, нязвыклае.
XII. Клопаты і мары смалерчукоў
Двор Балашэвічаў быў на іншым канцы мястэчка. Купілі яны два дамы, але занялі пакуль што адзін – крайні. З вуліцы быў пакой з грубкай і рускай ляжанкаю, пасярэдзіне, ад ганка, – невялічкія сенцы, ззаду – кухня з вялікай печчу і сталовы пакой, які часткова служыў спальняй.
Цяпер іх дом быў самы населены ў Смалярні і, нягледзячы на зусім нядаўні пераезд, больш за ўсіх пульсаваў радасцю. Усе хадзілі і размаўлялі нібыта ахопленыя гарачкаю. Малодшых братоў Стаха, што палалі аж залішнім энтузіязмам, бацька пару разоў мусіў нават рэменем суцішаць: хлопчыкі вельмі радаваліся вялікай колькасці дзвярэй і, бегаючы туды-сюды, стваралі проста невыносны шум.
Пасля вячэры дзядулька, дзядзькі і цёткі пайшлі да суседа, Амбражэя Ладана, на «ўсяночную». Праз гадзіну Стах, нагаварыўшыся з маці й братамі і налюбаваўшыся малой сястрычкай, разам з бацькам таксама рушыў туды.
У хаце Ладана было поўна людзей – спявалі жалобныя песні па Езусе. На ганку стаяла купка падлеткаў.
Калі Балашэвічы праходзілі міма іх, адзін з падлеткаў схапіў Стаха за рукаў і, пачакаўшы, пакуль Ян зойдзе ў дзверы, спытаў:
– Гэта твой бацька?
– Ага, мой.
– Як цябе зваць?
– Стась Балашэвіч. І мне ўжо дванаццаць гадоў. Гэта каб вы не думалі, што я смаркач нейкі.
– Дванаццаць? – усклікнуў суразмоўца. – Вы паглядзіце на яго! Дык мы аднагодкі. То я над табою старшыняваць буду, згодзен? – дадаў ён праз імгненне. – Я Адась Сцяпура.
– Старшыняваць – гэта як?
– А ты яшчэ не ведаеш? У нас у Смалярні «закон» такі ёсць, што малодшыя старэйшых слухаюцца. А калі равеснікі, то старшынюе мацнейшы, так што калі не хочаш добраахвотна падпарадкоўвацца, будзеш са мной біцца.
– Я нічыйго старшынства не прызнаю, і вашага «закону» – таксама. Пусці мяне, пайду спяваць.
– Не, братка, спачатку ты з намі паспяваеш. Пайшлі біцца, бо калі адмовішся, мы цябе тхаром абняславім, і ніводзін хлопец сяброўства з табою мець не захоча.
– Думаеш, баюся? Ну і хадзем, калі табе так хочацца.
Яны адышлі да сярэдзіны дзядзінца на роўнае месца, зацягнулі рамяні, паплявалі ў далоні і ўзяліся загрудкі. Адразу нахіліліся ўперад, каб не даць паваліць сябе на спіну. Грамада, абступіўшы іх, падахвочвала крыкамі. Хлопцы мелі прыкладна аднолькавую сілу, таму барукаліся аж чвэрць гадзіны: гнулі адзін аднаго, пхалі ззаду, падымалі за пояс у паветра, круцілі ва ўсе бакі, напіналі цягліцы, хітравалі па-рознаму – усё марна. Урэшце Адась неяк схітрыўся моцна Стаха пхнуць, рэзка таргануў да сябе, падставіў нагу і заваліў на бок. Потым перавярнуў на лапаткі і спытаў:
– Здаешся ці яшчэ хочаш?
– Не паддавайся! Яшчэ раз давай! Тры разы трэба, Бог тройцу любіць! – закрычалі хлопцы.
– Болей не хачу, камандуй, – абвясціў Стах.
– О, давай пяць! – усцешыўся Адась, узяў Стаха за руку, дапамог падняцца і абтрэсці смецце. – Але ж ты і моцны, няслабы такі, – хваліў ён былога саперніка, каб у вачах таварышаў падняць каштоўнасць сваёй перамогі. – Косці ў цябе трывалыя і спрыту шмат.
А праз хвіліну дадаў:
– Калі б ты сабе яшчэ крыві прыбавіў і жылы мацнейшымі зрабіў, то невядома, ці справіўся б я з табою.
– Што значыць «крыві прыбавіў»? – здзівіўся Стах.
– А ты думаеш, што сіла да цябе сама прыйдзе? Сілу трэба ўмець збіраць.
– Як жа яе збіраць?
– А гэта, браце, ужо сакрэт. У Смалярні такіх нас толькі двое – хто ведае.
– Раскажы і мне, Адаську, калі ласка! – узмаліўся Стах.
– Каб ты мяне потым паваліў? Ладна, як аднагодку раскажу, але не ўсё. Хадзем.
Ён узяў Стаха за плячо і адвёў ад хлопцаў у бок вуліцы.
– Толькі помні: нікому не кажы таго, што я табе расказаў. Слухай. Раніцаю трэба з’есці нашча дзве прыгаршчы сухога бобу. Пасля сняданку – ну, прыкладна калі сонца над пушчай з’явіцца – тры сырыя морквіны і дзве капусныя храпкі. Па абедзе – дванаццаць арэхаў, саміх ядраў, і кавалак скуркі ад сала, не меншы за карабок запалак. Вечарам, перад сном, – галоўку цыбулі з соллю, толькі без хлеба, дзве галоўкі часнаку і запіць усё бярозавым квасам. Тры месяцы так трэба рабіць, дзень за днём.
– І гэта дапаможа?
– Ну глядзі. Я ж спачатку нават слабейшы за цябе быў, а як пачаў усё гэта есці, бачыш які моцны зрабіўся! Калі не верыш, то вось што скажу: ад бобу чалавек хутчэй наядаецца, ад морквы кроў прыбывае, ад капусных храпак мяса цвярдзее і робіцца мускуламі, ад арэхаў мацнеюць косці, ад свіных скурак – жылы, а ад цыбулі, часнаку і бярозавага квасу ў чалавека з’яўляюцца тыгрыныя спрыт і злосць.
– І праўда ўсё падыходзіць, – прызнаў Стах.
– Слухай далей. Калі садзішся за стол есці, пачынай першы, а заканчвай апошні. Малака, масла, сыру, мёду, ягад і макароны ў рот не бяры, бо гэта бабская яда, ад яе мужчына слабее, цішэе і на нішто сыходзіць.
Далейшым інструкцыям па назапашванні сілы перашкодзіла з’яўленне ў варотах Васілеўскага з сынам: яны неслі свянціць кош ежы.
– Косцік, братка! – нягледзячы на цемру, пазнаў сябра Стах.
– Гэта ты, Сташку? – Косцік таксама пазнаў яго па голасе.
Ён пакінуў бацьку з кашом і падышоў.
– Як маешся? Даўно вярнуўся?
– Вось сёння. Ужо нават цёмна было.
– Толькі сёння? А чаго ж у хату спяваць не ідзеш?
– Ды я ішоў, але мяне Адась затрымаў на ганку – хацеў, каб я з ім біўся, а цяпер вось расказвае…
– Чаго са смаркачамі важдацца, хадзем у хату.
І яны пайшлі.
У вялікім пакоі было больш за сотню людзей рознага веку, і мужчыны, і кабеты. Месцы займалі па парадку: за трыма састаўленымі сталамі ўздоўж папярочнай сцяны сядзелі старцы, другія пасля старцаў па важнасці гаспадары і найлепшыя спевакі. На васьмі шырокіх зэдлях, пастаўленых у рад перадам да стала, – старыя матроны, бацькі, маткі, дарослыя панны і кавалеры. Маладзейшыя хлопцы табуном тоўпіліся ў дзвярах, а дзяўчаты абселі ложак і лавы.
Свяцілі дзве вялікія лямпы, каб кожны мог падглядаць у кніжку. Спявалі «О садзе аліўны».
Стах з Косцікам сталі пры ганку разам з іншымі хлопцамі.
– Зараз пакажу табе самых важных людзей у Смалярні, – прашаптаў Косцік на вуха сябру. – Глядзі, там, пры стале. Вунь той стары з доўгай белай барадою пад абразамі – Казікаў дзед Караль Здановіч, найстарэйшы ў Смалярні чалавек. Толькі двое тут у нас такіх, хто руку яму не цалуе. Паміж Здановічам і тваім дзедам, вунь той, з кароткай барадой і ў акулярах, – гаспадар дому Амбражэй Ладан па мянушцы Кантычка. Яму не так шмат гадоў, але паважаюць яго нароўні з Каралем, бо вельмі пабожны і кіруе ў засценку духоўнымі ўсякімі рэчамі. Па другую руку ад твайго дзеда, гэты лысы з гузам на ілбе, – Раман Гушча, таксама вельмі стары чалавек. Кажуць, ён дваццаць гадоў служыў у расійскім войску і на турэцкай вайне быў. Іх сям’ю называюць Дударамі, бо ўсе граюць на кларнетах. Стары Дудар Кантычку часта задзірае – кпіць з яго праз вялікую пабожнасць. За Дударом – Сцяпура, вельмі паважаны гаспадар і іграч на скрыпцы, з усімі сваімі сынамі, Сакалоўскі, бацька маёй Былінкі, двое братоў Трызнаў і Вінярскі. А вунь той у канцы, які ўпоперак стала сядзіць, з вялізнымі вусамі, – гэта Мечык Пятроўскі, празваны Манюткам і Воўчабілетнікам.
– Гэтага я пазнаў, ён з людзьмі да нас у Рагі прыязджаў ад мужыкоў бараніць. А чаму Воўчабілетнік?
– А яго асудзілі і гэты самы воўчы білет выдалі.
– Яго судзілі?!
– Ды за глупства нейкае: кажуць, п’яны быў і на казённых людзей «па матушцы» лаяўся. Тата мой лепей ведае.
– Ён, відаць, вельмі злосны.
– Ды не, гэта толькі здаецца праз доўгія вусы і чорную бараду.
– Ну а дзе твой знакаміты Казік?
– Казік? А паглядзі на правы канец стала, трэці ад свайго дзеда – гэта ён.
– Вунь той? Нейкім слабым выглядае.
– Так, ён не вельмі моцны, але добры і разумны. Ля яго, бліжэй да нас, сядзіць Полька Вінярская, найлепшая сярод нашых дзяўчат спявачка, а за ёй, плячом у наш бок, – Ясь Ладан, сыновец Кантычкі, другі хлопец у Смалярні, які ў Вончы экзамент здаў. А Каруську маю ты ўжо бачыў?
– Дзе ж я мог яе бачыць?
– Вунь на ложку сядзіць, у цёмнай сукенцы з белым карункавым каўнерыкам. Бачыш?
– Ага… Ладны каўнерык.
– Яна і сама ладная, вось пачакай, бліжэй потым пабачыш.
Песня скончылася, і Кантычка абвясціў перапынак. Мужчыны набівалі люлькі, круцілі папяросы, курылі і размаўлялі. Моладзь перамаўлялася напаўголаса, каб не перашкаджаць старэйшым.
– Дык ты, сваце, кажаш, што поп дазвол затармазіў? – спытаў у Пятроўскага Кантычка.
– Кажу што ведаю. А мне апавялі людзі, што на ўласныя вушы чулі, як поп сказаў: пакуль я жывы і свяшчэннікам тут, палякі касцёла ў Вончы не паставяць.
– А чым жа гэтай кудлатай халеры наш касцёл замінае! – абурыўся Сакалоўскі.
– Калі б не замінаў, то дазволіў бы. Ён добра ведае, што калі мы касцёл пабудуем, шмат яго цёпленькіх парафіянаў навернецца ў польскую веру.
– Я чуў, што ўся сям’я Карчэўскіх навярнуцца хоча, – уставіў Здановіч.
– Ды не толькі Карчэўскія, яшчэ Серадзінскі, Пракаповічы і амаль усе Талеркі пра гэта думаюць.
– У многіх вёсках, – уступіў у размову Сцяпура, – ёсць праваслаўныя палякі, якія да сваіх усё яшчэ хіляцца і, калі б быў касцёл, вярнуліся б да польскае веры. Возьмем, напрыклад, суседняе з намі Убярэззе: ці ж Русецкія, Шпакоўскія, Герасімовічы не палякамі даўней былі? Ці ж яны да нас не хіляцца, на нашых фэстах не бываюць? Яны толькі часова праваслаўства трымаюцца, з неабходнасці. Бо калі хворы споведзі папросіць ці памазання, або дзіця няхрышчанае заняможа, або чалавек памрэ, або нават яйка тое на Вялікдзень пасвяціць, гэта колькі часу, клопату і мітрэнгі трэба, каб прывесці ксяндза ці хаця б да яго даехаць? А поп тут, пад бокам.
– Што праўда, то праўда, – згадзіўся Гушча. – Гэта нам пашчасціла свайго багамола мець, – падкалупнуў ён Кантычку. – А калі б не ён, уся Смалярня даўно б у мужыкоў ператварылася.
Кантычка абярнуўся і паглядзеў зласліва.
– Не блазнуй, Рамане, а то як дзіця. І сваркі не падымай, – абарваў Гушчу Здановіч, – лепей разваж, як нашу праблему агульную развязаць. Мне здаецца, суседзі, што хоць нам першы раз адмовілі, трэба зноў дабівацца. Усе сілы варта пакласці, каб дабіцца дазволу і касцёл пабудаваць.
– Будзем, будзем старацца.
– Чы ж у нас няма важных людзей, што за нас заступіліся б дзе патрэбна! – усклікнуў Кантычка і тонам казальніка з амбона дадаў: – Сапраўды вам кажу: хай поп хоць са скуры вылузнецца, а мы касцёл у Вончы паставім.
– І цябе там пробашчам зробім, – не стрымаўся Гушча.
– Калі снег сыдзе цалкам і падсохнуць дарогі, – працягваў Кантычка, – трэба сабрацца з усімі ванчанцамі, усю справу гэтую абгаварыць разам і падаць прашэнне наноў. Гэтым разам будзем магілёўскага дэкана Святаполка-Мірскага прасіць пра заступніцтва. Як бы ні было, ён усё-ткі князь – і да міністра дойдзе, і да цара.
– Царскі саветнік пан Несмяртэльны вышэйшы за дэкана, трэба яго прасіць, – запярэчыў Пятроўскі. – Дазвольце пахваліцца, што я добра з ім знаёмы.
– Абодвух прасіць будзем, – рассудзіў іх Здановіч. – Дэкан падасць на дазвол, а Несмяртэльны загадае таму, да каго трапіць справа, каб выдаў.
Яны затушылі люлькі, спынілі размовы і вярнуліся да песняў.
Дзякуючы хадайніцтву Казіка, які ўвесь перапынак размаўляў пры дзвярах са Стахам і Косцікам пра справункі ў ванчанскай школе, хлопцам дазволілі прайсці паміж зэдлямі і сцяной і стаць за плячыма ў Казіка з Полькай.
Пасля трох песняў Кантычка зноў зрабіў перапынак.
– Я крыху дзіўлюся, – пачаў стары Балашэвіч, вяртаючыся да ранейшай размовы, – што Несмяртэльны з царом знаёмства завязаў, так блізка побач з ім ходзіць, а не можа палякам нейкай вольніцы расстарацца.
– Праўду кажаш, сваце, – пагадзіўся Здановіч. – Хай бы там выбіў якой палёгкі, каб нам вучыцца па-польску. А то што ж такое: габрэі па-свойму могуць вучыцца, літоўцы могуць, латышы таксама, немцы, а ў нас князі і графы ў царскіх саветніках ходзяць – і нельга. Чаму Несмяртэльнаму да галавы такое не прыходзіць?
– У яго ў галаве трохі важнейшыя справы сядзяць, чым навучанне па-польску, – сказаў Пятроўскі.
– Ды нічога ў ягонай галаве няма, – запярэчыў Вінярскі. – П’е там сабе з князямі, гуляе і ўсё. Навошта яму нейкай вольніцы дабівацца, калі ў самога іх колькі душа захоча.
– Ну а чаго ж, і вып’е, бывае, але галавы не траціць і робіць што належыць.
– І што ж ён робіць?
– Я ведаю, што.
– Ну дык кажы, калі ведаеш!
– Зашмат тут людзей, каб я сказаў, бо гэта сакрэтная справа.
– Тут усе свае, гавары.
– Кажы, Мечык, кажы! – пачалі налягаць астатнія.
Пятроўскі з трывогай абярнуўся.
– Вы ведаеце, што Польшча на бунт збіраецца? – ціха спытаў ён.
– На бунт?! – уражана прашапталі некаторыя.
– Ужо цэлы год збіраецца. Самой сабою быць хоча. Несмяртэльны, побач з царом і міністрамі ходзячы, ім вочы замыльвае байкамі пра вернасць палякаў Расіі, каб надта да польскіх гарадоў не прыглядаліся, вось так.
Гаспадары пачалі неспакойна пераглядацца, сцішанымі галасамі паўтараючы словы Пятроўскага і каментуючы іх. Некаторыя паставіліся да навіны недаверліва, бо Мечык часамі маною не грэбаваў.
– Я ў тое, што сват расказаў, не вельмі веру, – заўважыў Сцяпура. – Калі б гэта была праўда, тады б і простым людзям па засценках паведамілі, каб кожны мог загадзя якую каламажку набыць, пораху нарыхтаваць, шашку здабыць або хаця б штых выкуць. Ці яны бунт без нас, простых людзей, рабіць хочуць?
– Ты хочаш, каб усё па засценках расказалі. А ў паліцыі што, вушэй няма? Паны рыхтуюцца да бунту вельмі сакрэтна і асцярожна. Простым людзям паведамяць толькі тады, калі надыдзе час пачынаць. І зброю раздадуць – не якіясьці там пістоны, а сапраўдную, як належыць.
– Ты так гаворыш, нібы разам з панамі рыхтаваўся, – сказаў старэйшы Трызна. – Адкуль ты пра ўсё гэта ведаеш, дзе разнюхаў?
– Несмяртэльны пазамінулай зімою на ловы прыязджаў у тутэйшую пушчу і неабачліва прагаварыўся Лапату. А потым убачыў, што я ў яго за спінай стаю, і аж падскочыў. «Мечык, – кажа, – ты чуў, пра што мы тут гаварылі?» – «Хвала Богу, покуль яшчэ не аглух», – адказваю. – «Тады трымай язык за зубамі, іначай шмат людзей загубіш». Вось і трымаю, як загадалі. Вам першым сказаў, толькі нікому не перадавайце, вельмі прашу, маўчыце!