1186
komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta. [przypis redakcyjny]
1187
mirhorodzkiego – stacjonującego zwykle w Myrhorodzie, na Połtawszczyźnie, we wsch. części Ukrainy, ok. 50 km na wschód od Łubniów. [przypis redakcyjny]
1188
kurzeń a. kureń – oddział kozacki. [przypis redakcyjny]
1189
Niżowi – Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
1190
Ludy! kto w Boha wiryt, spasajtes! Lachy bijut naszych (ukr.) – Ludzie! kto w Boga wierzy, niech się ratuje! Polacy biją naszych. [przypis redakcyjny]
1191
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
1192
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1193
mirhorodcy – Kozacy, służący w mirhorodzkim kurzeniu. [przypis redakcyjny]
1194
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1195
Lachiw (daw. ukr.) – Polaków. [przypis redakcyjny]
1196
pobyty (ukr.) – pobici. [przypis redakcyjny]
1197
łycari (ukr.) – rycerze. [przypis redakcyjny]
1198
gońce – dziś popr. forma M. lm: gońcy. [przypis redakcyjny]
1199
telega – duży wóz. [przypis redakcyjny]
1200
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1201
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich. [przypis redakcyjny]
1202
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1203
zwycięstwy – dziś popr. forma N. lm: zwycięstwami. [przypis redakcyjny]
1204
Prypeć – rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru; nad Prypecią leży miasto Czarnobyl. [przypis redakcyjny]
1205
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
1206
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
1207
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
1208
Władysław IV Waza (1595–1648) – król Polski w latach 1632–1648, zmarł niespodziewanie w maju 1648 r., w czasie opisywanych wydarzeń. [przypis redakcyjny]
1209
z największym w świecie mocarzem – tj. z sułtanem tureckim. [przypis redakcyjny]
1210
gwoli temu przekonaniu (starop.) – z powodu tego przekonania; dlatego. [przypis redakcyjny]
1211
Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) – taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką. [przypis redakcyjny]
1212
Tak było pod Chocimiem, na co własnymi niemal oczyma patrzył – w bitwie pod Chocimiem (1621), zakończonej taktycznym zwycięstwem wojsk polskich, Chmielnicki nie mógł brać udziału, bo lata 1620–1622 spędził w Stambule w niewoli tureckiej, do której dostał się po bitwie pod Cecorą (1620). [przypis redakcyjny]
1213
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1214
słoboda – nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych. [przypis redakcyjny]
1215
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
1216
piernacz – buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny [czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność Red. W.L.]. [przypis autorski]
1217
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1218
z panięty – dziś popr. forma N. lm: z paniętami. [przypis redakcyjny]
1219
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
1220
inwektywa (z łac.) – zniewaga, zarzut. [przypis redakcyjny]
1221
sorok (z ukr.) – czterdzieści, czterdziestka. [przypis redakcyjny]
1222
salwować się (z łac.) – ratować się, uciekać. [przypis redakcyjny]
1223
wiktoria (z łac.) – zwycięstwo. [przypis redakcyjny]
1224
J. W. – skrót od: jaśnie wielmożnego. [przypis redakcyjny]
1225
hetman koronny – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651). [przypis redakcyjny]
1226
zasiędę – dziś popr.: zasiądę. [przypis redakcyjny]
1227
Tatary – dziś popr. forma M. lm: Tatarzy. [przypis redakcyjny]
1228
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1229
ordyniec – członek ordy tatarskiej. [przypis redakcyjny]
1230
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1231
kwap – puch ptasi z pierzyn i poduszek. [przypis redakcyjny]
1232
kosz – obóz kozacki lub tatarski. [przypis redakcyjny]
1233
jasyr – tu: jeńcy, niewolnicy. [przypis redakcyjny]
1234
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1235
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1236
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
1237
w łyka – tj. do niewoli; łyka – sznury. [przypis redakcyjny]
1238
chutornicy – mieszkańcy chutorów, tj. pojedynczych gospodarstw, oddalonych od wsi. [przypis redakcyjny]
1239
mołodycia (daw. ukr.) – młoda dziewczyna. [przypis redakcyjny]
1240
riasa (ukr.) – strój duchownego prawosławnego. [przypis redakcyjny]
1241
czaban – pasterz stepowy, koczownik. [przypis redakcyjny]
1242
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
1243
Horodyszcze – miasto w środkowej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Korsunia. [przypis redakcyjny]
1244
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1245
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1246
Suła – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1247
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
1248
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1249
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
1250
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
1251
Ne znaju (ukr.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]
1252
did (ukr.) – dziad, żebrak. [przypis redakcyjny]
1253
Ja niczoho ne znaju, pane. Kołyb ja szczo, abo szczo, abo bude szczo, to nechaj mini, oto szczo (z ukr.) – ja nic nie wiem, panie. Gdybym ja coś, albo co, albo cokolwiek, to niech mnie, ot co. [przypis redakcyjny]
1254
Buw, pane (ukr.) – byłem, panie. [przypis redakcyjny]
1255
łycari prijszły (z ukr.) – rycerze przyszli. [przypis redakcyjny]
1256
Odin każe (z ukr.) – jeden mówi. [przypis redakcyjny]
1257
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1258
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1259
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
1260
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
1261
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1262
mens, mentis (łac.) – rozum, tu B. lp mentem. [przypis redakcyjny]
1263
Pater noster, qui es in coelis! sanctificetur nomen Tuum, adveniat regnum Tuum, fiat voluntas Tua – Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje, przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja. [przypis redakcyjny]
1264
Sicut in coelo, et in terra (łac.) – jak w niebie, tak i na ziemi. [przypis redakcyjny]
1265
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1266
kniahini (z ukr.) – żona kniazia. [przypis edytorski]
1267
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1268
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
1269
Krzemieńczug (ukr. Kremenczuk) – miasto i forteca nad brzegiem Dniepru na Połtawszczyźnie. [przypis redakcyjny]
1270
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1271
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1272
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz. [przypis redakcyjny]
1273
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu. [przypis redakcyjny]
1274
esauł – oficer kozacki. [przypis redakcyjny]
1275
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
1276
autem (łac.) – następnie. [przypis redakcyjny]
1277
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
1278
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1279
podwika (starop.) – kobieta. [przypis redakcyjny]
1280
J. O. – skrót od: jaśnie oświeconej. [przypis redakcyjny]
1281
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1282
sigillum (łac.) – pieczęć. [przypis redakcyjny]
1283
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1284
eo instante (łac.) – w tej chwili. [przypis redakcyjny]
1285
kunktować (z łac.) – zwlekać, wahać się. [przypis redakcyjny]
1286
sub tutelam (łac.) – pod opieką. [przypis redakcyjny]
1287
praesidium (łac.) – ochrona, straż; tu. B. lp. [przypis redakcyjny]
1288
facecja (z łac.) – żart. [przypis redakcyjny]
1289
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1290
któren – dziś popr.: który. [przypis redakcyjny]
1291
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
1292
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
1293
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
1294
pogrześć (daw.) – pogrzebać. [przypis redakcyjny]
1295
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
1296
kondemnatka (z łac. condemnatio) – wyrok skazujący. [przypis redakcyjny]
1297
mankamencik (z łac.) – mały błąd. [przypis redakcyjny]
1298
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
1299
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1300
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
1301
rankor (starop.) – gniew, uraza. [przypis redakcyjny]
1302
zazula (z ukr.) – kukułeczka. [przypis redakcyjny]
1303
wolentarz – żołnierz, który pełni służbę, ale nie otrzymuje za nią zapłaty. [przypis edytorski]
1304
któren – dziś popr.: który. [przypis redakcyjny]
1305
donia (ukr.) – córeczka. [przypis redakcyjny]
1306
terpy (ukr.) – cierp. [przypis redakcyjny]
1307
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
1308
chan – władca tatarski. [przypis redakcyjny]
1309
vis armata, raptus puellae (łac.) – przemoc, porwanie panny. [przypis redakcyjny]
1310
ja duszu by zhubyw (ukr.) – duszę bym zgubił. [przypis redakcyjny]
1311
mać (starop.) – matka. [przypis redakcyjny]
1312
rab (daw.) – niewolnik. [przypis redakcyjny]
1313
prodały mene jak raba, na złuju dołu i na neszczastje (ukr.) – sprzedali mnie jak niewolnika, na złą dolę i na nieszczęście. [przypis redakcyjny]
1314
znaju (ukr.) – znam. [przypis redakcyjny]
1315
lacki (z ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]
1316
zaklataja (ukr.) – zaklęta, zaprzysiężona. [przypis redakcyjny]