880
barć – wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół. [przypis edytorski]
881
podhalski – dziś popr.: podhalański. [przypis edytorski]
882
łosi – tu: ze skóry łosia. [przypis edytorski]
883
wdziać, nawdziać – ubrać. [przypis edytorski]
884
toporzysko – drewniany uchwyt siekiery bądź topora. [przypis edytorski]
885
zażywać – tu: używać. [przypis edytorski]
886
udój – dojenie krów. [przypis edytorski]
887
chojar (daw.) – wysokie drzewo iglaste. [przypis edytorski]
888
jagodzisko – miejsce, gdzie rosną jagody. [przypis edytorski]
889
chybki (daw.) – szybki i zwinny. [przypis edytorski]
890
atoli (daw.) – jednak. [przypis edytorski]
891
jąć (daw.) – zacząć. [przypis edytorski]
892
wedle (daw.) – obok. [przypis edytorski]
893
dżdże (daw.) – deszcze. [przypis edytorski]
894
używać (daw.) – mieć coś, dysponować czymś, cieszyć się czymś. [przypis edytorski]
895
przetowłosy (daw.) – jasnowłosy. [przypis edytorski]
896
k’tobie (daw.) – do ciebie. [przypis edytorski]
897
skapieć (daw.) – zmarnować się. [przypis edytorski]
898
bywaj (daw.) – przybywaj. [przypis edytorski]
899
zjawienie (daw.) – widzenie. [przypis edytorski]
900
lutnia (muz.) – dawny instrument strunowy szarpany. [przypis edytorski]
901
obzierać się (daw.) – oglądać się za siebie. [przypis edytorski]
902
w skok (daw.) – szybko, galopem. [przypis edytorski]
903
stary – niedźwiedź; istniał przesąd, że wymawianie nazwy tego zwierzęcia jest niebezpieczne, zwłaszcza po zmroku, toteż często zastępowano ją synonimami. [przypis edytorski]
904
lubo (daw.) – chociaż. [przypis edytorski]
905
zwietrzyć – wyczuć, wywąchać. [przypis edytorski]
906
jąć, imać (daw.) – chwycić. [przypis edytorski]
907
osada – tu: drzewce, na którym osadzone są widły. [przypis edytorski]
908
wytężyć (daw.) – wysilić. [przypis edytorski]
909
konwulsje – drgawki. [przypis edytorski]
910
zatlony (daw.) – podpalony, tlący się. [przypis edytorski]
911
hubka – materiał łatwopalny wytwarzany z huby (odmiany grzyba rosnącej na pniach drzew). [przypis edytorski]
912
przygodzić się (daw.) – przydarzyć się. [przypis edytorski]
913
bojać się – dziś popr.: bać się. [przypis edytorski]
914
ozdarł (daw.) – rozdarł. [przypis edytorski]
915
obezwać się – dziś popr.: odezwać się. [przypis edytorski]
916
paździerze – suche odpady po pozyskiwaniu włókien z lnu bądź konopii. [przypis edytorski]
917
szczypka – szczapka, kawałek drewna. [przypis edytorski]
918
wartko (daw.) – szybko. [przypis edytorski]
919
sucharze – suche badyle. [przypis edytorski]
920
powiadać (daw.) – mówić. [przypis edytorski]
921
kwarta – dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra. [przypis edytorski]
922
w miarę (daw.) – według miary, tyle ile potrzeba. [przypis edytorski]
923
godnie (daw.) – porządnie, solidnie. [przypis edytorski]
924
wypsnąć się – tu: wyślizgnąć się. [przypis edytorski]
925
kwarta – dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra. [przypis edytorski]
926
przez rozum – z rozsądku. [przypis edytorski]
927
kolczuga – zbroja z niewielkich, metalowych kółeczek. [przypis edytorski]
928
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
929
skrom – tłuszcz zwierzęcy. [przypis edytorski]
930
żeremie – konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode. [przypis edytorski]
931
wadzić (daw.) – przeszkadzać. [przypis edytorski]
932
św. Jerzy – męczennik z III-IV w., patron rycerzy. [przypis edytorski]
933
wojennik (daw.) – wojownik, zwł. doświadczony. [przypis edytorski]
934
wżdy (daw.) – zawsze, przecież. [przypis edytorski]
935
przydawać (daw.) – dodawać. [przypis edytorski]
936
rad (daw.) – chętnie. [przypis edytorski]
937
św. Kosma i Damian – lekarze, męczennicy rzymscy z przełomu III-IV w. [przypis edytorski]
938
św. Apolonia – męczennica, zm. 249 w Aleksandrii, wg legendy przed spaleniem na stosie wybito jej zęby. [przypis edytorski]
939
św. Liboriusz – zm. w IV w., biskup Le Mans. [przypis edytorski]
940
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
941
głowa wygolona – tonsura, znak przynależności do stanu duchownego. [przypis edytorski]
942
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]
943
pośrzednik – dziś popr.: pośrednik. [przypis edytorski]
944
przygodzić się (daw.) – przydarzyć się. [przypis edytorski]
945
nawojka – tu: dziewczyna. [przypis edytorski]
946
w ostatku (daw.) – w końcu. [przypis edytorski]
947
żywot (daw.) – brzuch. [przypis edytorski]
948
wedle (daw.) – obok. [przypis edytorski]
949
wartko (daw.) – szybko. [przypis edytorski]
950
szczypka – szczapka, kawałek drewna. [przypis edytorski]
951
pazdury – dziś popr.: pazury. [przypis edytorski]
952
zbyrczeć (gw.) – brzęczeć (z gwary góralskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował staropolszczyznę). [przypis edytorski]
953
chycić – dziś popr.: chwycić. [przypis edytorski]
954
tkać (daw.) – wpychać. [przypis edytorski]
955
może – tu: możliwe. [przypis edytorski]
956
chorość (daw.) – choroba. [przypis edytorski]
957
jąć (daw.) – zacząć. [przypis edytorski]
958
przywieść (daw.) – przyprowadzić. [przypis edytorski]
959
Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. [przypis edytorski]
960
wartki (daw.) – szybki. [przypis edytorski]
961
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]
962
pokrętka – tu: korba. [przypis edytorski]
963
wszelako (daw.) – jednak. [przypis edytorski]
964
radzi (daw.) – chętnie. [przypis edytorski]
965
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
966
ochwiarować – dziś popr.: ofiarować. [przypis edytorski]
967
po kądzieli – w linii żeńskiej; kądziel – pęk włókien przygotowanych do przędzenia. [przypis edytorski]
968
Zbyszków (daw.) – Zbyszkowy, należący do Zbyszka. [przypis edytorski]
969
odmówić – tu: przekonać do odejścia. [przypis edytorski]
970
źreb – dawna miara powierzchni ziemi. [przypis edytorski]
971
Wilkowi – poddani Wilka. [przypis edytorski]
972
na Boże Narodzenie – Boże Narodzenie stanowiło zwyczajowy termin, do którego obowiązywały umowy. [przypis edytorski]
973
ninie (daw.) – teraz. [przypis edytorski]
974
polowiczko – polowanie. [przypis edytorski]
975
wezwyczaić się – przyzwyczaić się. [przypis edytorski]
976
uradzić (daw.) – ustalić. [przypis edytorski]
977
ciągoty – pożądanie. [przypis edytorski]
978
zmiarkować (daw.) – zauważyć, zorientować się. [przypis edytorski]
979
radzi (daw.) – chętnie. [przypis edytorski]
980
przestawać (daw.) – przebywać. [przypis edytorski]
981
gonitwy – turnieje rycerskie. [przypis edytorski]
982
czerstwy (daw.) – zdrowy. [przypis edytorski]
983
wykrzesać – wykuć z kamienia. [przypis edytorski]
984
ciągoty – pożądanie. [przypis edytorski]
985
wdzięczen – dziś popr.: wdzięczny. [przypis edytorski]
986
przestawać (daw.) – przebywać. [przypis edytorski]
987
szczebrzuch – słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”. [przypis edytorski]
988
skrom – tłuszcz zwierzęcy. [przypis edytorski]
989
wiano – posag. [przypis edytorski]
990
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
991
łacnie a. łacno (daw.) – łatwo. [przypis edytorski]
992
chycić – dziś popr.: chwycić. [przypis edytorski]
993
przezpiecznie (daw.) – bezpiecznie. [przypis edytorski]
994
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
995
św. Jerzy – męczennik z III-IV w., patron rycerzy. [przypis edytorski]
996
osacznik – człowiek idący w obławie podczas polowania. [przypis edytorski]
997
zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]
998
kierz (daw.) – krzak. [przypis edytorski]
999
skórznie – skórzane buty z wysokimi cholewami. [przypis edytorski]
1000
pójdem – dziś popr.: pójdę. [przypis edytorski]
1001
szczerk – ilasta gleba. [przypis edytorski]
1002
łozina (daw.) – zarośla wierzbowe. [przypis edytorski]
1003
oparzelisko – niezamarzające zimą torfowisko, nad którym unoszą się opary (stąd nazwa). [przypis edytorski]
1004
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
1005
mierzyć – tu: celować. [przypis edytorski]
1006
żeremie – konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode. [przypis edytorski]
1007
zabaczyć (daw.) – zapomnieć. [przypis edytorski]
1008
rozdziewać (daw.) – rozbierać. [przypis edytorski]
1009
niedziela (daw.) – tydzień. [przypis edytorski]
1010
nałęczka (daw.) – chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie momentu uratowania Zbyszka od egzekucji przez Danuśkę. [przypis edytorski]
1011
paniej – dziś popr.: pani. [przypis edytorski]
1012
żeniaty – dziś popr.: żonaty. [przypis edytorski]
1013
statek – dostatek. [przypis edytorski]
1014
na zamry (daw.) – ryzykując zamęczenie konia. [przypis edytorski]
1015
atoli (daw.) – jednak. [przypis edytorski]
1016
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
1017
źreb – dawna miara powierzchni ziemi. [przypis edytorski]
1018
wagant – śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem. [przypis edytorski]
1019
rybałt – wędrowny muzyk lub śpiewak. [przypis edytorski]
1020
przeprawy – tu: przygody. [przypis edytorski]
1021
przebredzać – tu: wybrzydzać. [przypis edytorski]
1022
zabawiać się kośćmi – grać w kości. [przypis edytorski]
1023
drzewiej (daw.) – dawniej. [przypis edytorski]
1024
gniewliwy (daw.) – skłonny do gniewu. [przypis edytorski]
1025
do pola – na zewnątrz (por. dzisiejsze małopolskie ”na pole”). [przypis edytorski]
1026
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
1027
alkierz – izba narożna, często reprezentacyjna. [przypis edytorski]
1028
jaka (daw.) – rodzaj okrycia wierzchniego. [przypis edytorski]
1029
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
1030
żeleźce (daw.) – grot. [przypis edytorski]
1031
przyłap a. przyłapa – płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu. [przypis edytorski]
1032
pocztowy – tu: osoba należąca do pocztu. [przypis edytorski]
1033
pątnik (daw.) – pielgrzym. [przypis edytorski]
1034
obońka – płaska beczułka do przewożenia płynów. [przypis edytorski]
1035
kord – krótki miecz. [przypis edytorski]
1036
żywo (daw.) – szybko. [przypis edytorski]
1037
przyłap a. przyłapa – płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu. [przypis edytorski]
1038
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
1039
wykopyrtnąć się – przewrócić się. [przypis edytorski]
1040
pokrętka – tu: korba. [przypis edytorski]
1041
trzy kwartały – dziewięć miesięcy. [przypis edytorski]
1042
wagant – śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem. [przypis edytorski]
1043
stropić się (daw.) – zakłopotać się, stracić pewność siebie. [przypis edytorski]
1044
jagody – tu: policzki. [przypis edytorski]
1045
krotochwila (daw.) – żart. [przypis edytorski]
1046
sromota (daw.) – wstyd. [przypis edytorski]
1047
Fryz a. Fryzyjczyk – mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii. [przypis edytorski]
1048
baczyć (daw.) – uważać. [przypis edytorski]
1049
szpylman a. szpilman (z niem.) – grajek. [przypis edytorski]
1050
goliard (śrdw.) – wędrowny bard. [przypis edytorski]
1051
konew (daw.) – duże naczynie. [przypis edytorski]
1052
słód – skiełkowane i wysuszone ziarna zbóż, jeden z surowców do produkcji piwa. [przypis edytorski]
1053
clerici scholares (łac. forma M. lm.) – klerycy-studenci. [przypis edytorski]
1054
chycić – dziś popr.: chwycić. [przypis edytorski]
1055
lutnia (muz.) – dawny instrument strunowy szarpany. [przypis edytorski]
1056
sierdzity a. sierdzisty – groźny. [przypis edytorski]
1057
frybra (daw.) – febra, gorączka. [przypis edytorski]
1058
kord – krótki miecz. [przypis edytorski]
1059
zaperzyć się – unieść się gniewem. [przypis edytorski]
1060
Omnes leges, omniaque iura vim vi repellere cunctisque sese defensare permittunt! (łac.) – Wszystkie prawa i zwyczaje pozwalają siłę odpierać siłą, oraz się bronić. [przypis edytorski]
1061
cnić się (daw.) – tęsknić za czymś, martwić się, nudzić. [przypis edytorski]
1062
uznać – tu: poznać. [przypis edytorski]
1063
precz – tu chyba: dalej. [przypis edytorski]
1064
garbować skórę – preparować skórę zwierzęcą tak, by była odporniejsza na warunki pogodowe. Tu przen. pobić. [przypis edytorski]
1065
bojać się – dziś popr.: bać się. [przypis edytorski]
1066
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
1067
gronostaj – mały ssak z rodziny łasicowatych a. cenne futro z niego. [przypis edytorski]
1068
jałowica – jałówka, młoda krowa. [przypis edytorski]
1069
włodyczka a. włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw rycerskich. [przypis edytorski]
1070
ścierciałka – skartabella (od łac.) ex carta belli, prawem wojny, szlachcic bez pełni praw stanowych. [przypis edytorski]
1071
wyrostek (daw.) – chłopak. [przypis edytorski]
1072
buchasty (daw.) – szeroki, worowaty. [przypis edytorski]
1073
kord – krótki miecz. [przypis edytorski]
1074
lutnia (muz.) – dawny instrument strunowy szarpany. [przypis edytorski]
1075
szpylman a. szpilman (z niem.) – muzyk, grajek. [przypis edytorski]
1076
atoli (daw.) – jednak. [przypis edytorski]
1077
synod – zebranie duchowieństwa i świeckich, podejmujące decyzje w sprawach kościelnych. [przypis edytorski]
1078
balista – rodzaj broni miotającej. [przypis edytorski]
1079
szranki – ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przenośnie: sam turniej. [przypis edytorski]
1080
fornicaria (łac.) – kobieta lekkich obyczajów; tu B lp. fornicariam: kobietę lekkich obyczajów. [przypis edytorski]
1081
bibula (łac.) – pijaczka; tu B. lp. bibulam: pijaczkę. [przypis edytorski]
1082
mulier (łac.) – kobieta; tu B. lp mulierem: kobietę. [przypis edytorski]
1083
Bacchus – rzymski bóg wina; tu B. lp. Bacchum: Bachusa. [przypis edytorski]
1084
adoro, adorare (łac.) – czcić, szanować; tu 3.os. lp cz.przesz. adorabat: czciła. [przypis edytorski]
1085
adultera (łac.) – cudzołożnica. [przypis edytorski]
1086
uxor (łac.) – żona; tu B.lp. uxorem: żonę. [przypis edytorski]
1087
ochędożny (daw.) – porządny, umiejący utrzymać porządek. [przypis edytorski]
1088
Seneka – Lucjusz Anneusz Seneka Młodszy (ok. 4 p.n.e.–65 n.e.), rzym. filozof stoicki, autor wielu tekstów moralistycznych. [przypis edytorski]
1089
Pomus non cadit absque arbore (łac.) – niedaleko pada jabłko od jabłoni. [przypis edytorski]
1090
fryjowny – chętny do zalotów. [przypis edytorski]
1091
aquam sordidam (łac.) – brudną wodę. [przypis edytorski]
1092
In saecula saeculorum, amen (łac.) – na wieki wieków, amen. [przypis edytorski]
1093
nastąpić na kogoś (daw.) – zaatakować kogoś. [przypis edytorski]
1094
kropielnica – zbiornik na wodę święconą, umieszczany w przedsionku kościoła. [przypis edytorski]
1095
miałki – tu: pozbawiony większej wartości. [przypis edytorski]
1096
pątlik – siatka do podtrzymywania włosów. [przypis edytorski]
1097
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
1098
wyżenąć (daw.) – wygnać. [przypis edytorski]
1099
połomił – dziś popr.: połamał. [przypis edytorski]
1100
zapowiedź – tu: wyzwanie na pojedynek. [przypis edytorski]
1101
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
1102
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]
1103
staje, stajanie – dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć. [przypis edytorski]