Серёжа, дәфтәрен ябып, Лобачевскийга тантаналы рәвештә карап куйды.
– Моны язарга ничек акылың җитте? – диде Коля, исе китеп.
– Мин күп нәрсә язам. Язарга бик яратам, – дип төшендерде Серёжа, дәфтәрен кесәсенә яшереп. – Кайвакыт үзем дә… Йә, җитте! – дип сүзен бүлде ул. – Хәзер дәрес бетә, күреп калулары мөмкин. Миңа ятып кына торырга кушканнар иде. Хуш!
Коля аңа «Хуш!» дияргә өлгермәде, яңа дусты, өстендәге тузанны кага-кага, баскычтан йөгереп төшеп тә китте.
Коля да өстен каккалады һәм баскычка таба юнәлде. Гимназиянең язмышы белән кызыксынуы, көтмәгәндә башланып киткән дуслык аркасында ул әнисен һәм туганнарын хәтердән чыгара язган лабаса!..
Төшке аш вакытында Коля үзенең иске танышлары белән очрашты. Яковкин аны, элеккегечә үк, хәзерлек классына билгеләгән һәм иптәшләрен куып җитү өчен бик тырышып укырга кушкан иде.
Ә Коля, ул әйтмәсә дә, җаны-тәне белән шуңа омтылды. Аның теләге буенча, укытучылар үтелгән материалдан аңарга өстәмә рәвештә ике-өч дәреслек эш бирәләр һәм көн дә сорыйлар. Коля һәрвакыт дәресләрен өйрә-неп килә. Аның сәләтлелеге, тырышлыгы бер ай эчендә иптәшләрен куып җитәргә мөмкинлек бирде. Ул хәтта түбән класстагы абыйсы Саша белән бергә латин телен дә өйрәнә башлады; энеләре Алёшага исә моңа рөхсәт бирелмәгән иде әле.
Коляның уңышлары укытучы Красновка да тәэсир итми калмады. Краснов үзен һаман әшәке тота, ләкин Лобачевскийга каныкмый, вакыт-вакыт сәер итеп карап кына куя иде.
Көннәрдән бер көнне, туйганчы башбаштаклык кылганнан соң, Краснов әйберләрен күтәреп чыга башлады. Коля турыннан үткәндә, аның алдына арифметикадан мәсьәлә язылган бер табак кәгазь куйды һәм:
– Дәресне үткәреп бетерерсең, – диде, башын читкә борып. – Шушы мәсьәләне чишегез. Тик карагыз аны!.. – Сүзен әйтеп бетермәде, ишекне каты ябып чыгып китте.
Берникадәр вакыт класс тынып торды. Шуннан, гүя команда булды, һәммәсе урыныннан сикереп торды. Шау-шу башланды.
– Яңа укытучы! Исәнмесез!
Коля торып баскан; чөгендер кебек кызарып, берәүгә дә күтәрелеп карарга кыймыйча, мәсьәлә язылган кәгазьне бөтерә иде.
Бу уңайсыз хәлдән аны Миша Рыбушкин коткарды.
– Silentium[9]! Әфәнделәр! Silentium! – дип кычкырды ул, өстәлгә менеп басып.
Һәммәсе, кызыксынып, аның ягына борылдылар. Тавыш басыла төште.
– Сез ничек уйлыйсыз, – дип сүзен дәвам итте Рыбушкин, тавышын акрынайтып, – сөекле укытучыбыз нәкъ менә шушы минутта ярыктан күзәтеп, тыңлап тормыймы икән?
Бер минут кына элек шау-шу килгән класс бөтенләй тынып калды. Бу хәлне күреп, Рыбушкин кычкырып көлеп җибәрде.
– Менә шулай, менә шулай, дускайларым, – диде ул, көлә-көлә яшьләнгән күзләрен сөртеп. – Хәзер әйтегез миңа: мәсьәләне ничек чишү рәхәтрәк булыр, укытучы беләнме, әллә укытучысызмы?
– Укытучысыз! Укытучысыз!
– Шулай икән, рәхим итеп чишегез, җүләр сатмагыз, – дип киңәш бирде Рыбушкин һәм өстәлдән сикереп төште.
Класста инде тынлык урнашкан иде.
– Николай, нинди мәсьәлә анда? Әйдә сиптер! Красновка, бәлки, ошап китәр дә, шулай тагын берәрсе үзебезне генә калдырыр.
Коля үзен кулга алып өлгерде. Ул мәсьәләне кычкырып укыды, аңламаучыларга төшендереп бирде. Алай гына да түгел, бер кызып киткәч, ул һәркемнең ялгышкан җирен күрсәтеп, өстәлләр арасында йөрде. Малайлар уен катыш үткәрелгән бу дәреснең бетүен дә сизмәделәр.
Икенче көнне дәфтәрләр тикшергәндә, Краснов, кызмача булса да, малайларга бәйләнерлек сәбәп тапмады. Үзе дә гаҗәпкә калды һәм, Коляның аркасыннан кагып:
– Молодец, рәт чыгачак синнән!.. – дип куйды. – Инде шушы өч мәсьәләне чишегез, мин китәм…
Һәр көн шундый ук хәл кабатланды. Красновның эше ансат иде: кыяфәтсез генә елмая, Коляны аркасыннан кага һәм арифметика дәресен үткәрергә кушып чыгып китә.
Тора-бара малайларга бу ошамый башлады. Алар, көнләшеп, Колядан читләшә башладылар. Шуның нәтиҗәсендә малайның укуга булган дәрте сүрелә төште.
Бер ай вакыт бик күңелсез үтеп китте. Ләкин беркөнне…
Май уртасы, җылы бер көн иде. Түбәнге латин классына эштән куылган Васнецов урынына яңа укытучы керде. Ул килеп кергәч, укучылар дәррәү торып бастылар. Укытучы, кулы белән ишарәләп, утырырга кушты. Ул тәбәнәк буйлы, таза гәүдәле, ягымлы кыяфәтле, кечкенә үткен күзле, егерме-егерме биш яшьләрдәге кеше иде. Өстендәге куе зәңгәр төстәге мундирының күтәрмә якасы көмеш ука белән каелган, сәдәфләре һәммәсе каптырылган.
Класс белән исәнләшкәннән соң, яңа укытучы такта янына килде, акбур алды һәм җитез хәрәкәтләр белән уңнан сулга, бик матур итеп, гарәпчә язып куйды.
– Минем исем менә шулай, – диде укытучы, елмаеп. – Аңлашылдымы, әфәнделәр?
– Берни аңлашылмый, – диделәр малайлар.
– Аңлашылмый дисезме? Уңнан беренче сүз – минем фамилиям, икенчесе – исемем, өченчесе – әтием исеме… Хәзер дә аңлашылмыймы? Аңлатырга тырышып карыйк. Шул ук сүзләрне латин хәрефләре белән язам.
Акбур тагын такта өстендә биеп алды, тик инде бу юлы энҗе кебек хәрефләр сулдан уңга тезелде:
Ibrahimoff Nigmat Mirsaiti
Класс җанлана төште. Төрле яктан тавышлар ишетелде:
– Монысын укый алабыз!
– Ибраһимов Нигъмәт Мирсәети!
– Укытучы әфәнде! – Миша Рыбушкин, кулын күтәреп рөхсәт алырга да онытып, урыныннан сикереп торды.
Яңа укытучы үзен шулчаклы гади тоткач, моңа кадәр тыелып килгән укучылар да үзләрен иркенрәк тота башладылар.
– Укытучы әфәнде, русча ничек була инде ул?
– Безнең татар халкы исемнәрне гарәптән алган. Русчага күчергәндә, минем исемем – «ашамлык», әтиемнең исеме «олуг» яки «өлкән» дигән төшенчәләргә тәңгәл килә.
Бу сүзләр һәркемгә кызык тоелды, һәм класс күңелле итеп гүләп алды.
– Фамилиям генә тәрҗемә ителми, – дип, гүләүгә исе китмичә аңлатуын белде укытучы. – Ибраһим ул – пәйгамбәр исеме. Французча сез мине – Ibragime Nourriture Doyen дип, немецча – Ibrahimman Nahrung Senior, ә инде латин теленә тәрҗемә иткән тәкъдирдә – Ibrahim Cibus Magister дип йөртергә тиеш булырсыз. Димәк, җир йөзендә ничә тел булса, минем исемем дә шулчаклы.
Укучылар моңа шаккаттылар. Миша Рыбушкин исә куркуга төште:
– Укытучы әфәнде, ул чагында сезгә ничек дияргә соң?
– Элек мин Мәскәү университетында укыдым, соңрак шунда укытырга калдым. Анда мине русчалатып Николай Мисаилович дип йөртәләр иде. Сез дә, әфәнделәр, шулай дип атый аласыз.
Укытучы класска күз йөртеп чыкты һәм тагын елмайды. Аның елмаюы ничектер бик сөйкемле тоелды укучыларга.
– Хәзер, әйдәгез, чынлап торып танышыйк, – диде укытучы, кафедра янына килеп. – Кемнәр нинди шигырь беләләр? Кайсы телдә булса да ярый. Укыгыз. Мин кемнең нәрсә яратканын күрермен.
Коля кыймылдау түгел, тын алырга куркып утыра иде. Күзләрен яңа укытучыга текәгән. «Терекөмеш кебек» дигән уй килде малайның башына, тик ул аны шунда ук куды. «Юк, юк, аны берни белән чагыштыру мөмкин түгел. Бу укытучының елмаюы да, сөйләшүе дә, хәрәкәтләре дә фәкать аның үзенә генә хас…»
Коля укытучының сөйләгәнен көчкә үзләштереп, җитез хәрәкәтләрен көчкә күреп өлгерә иде. Онытылмый, сихерләнми мөмкин түгел иде.
Малай, үзенең уйларына бирелеп, класста барган хәлләрне бөтенләй күрмәде һәм ишетмәде. Ә аның иптәшләре бер-бер артлы сикереп торалар да төрле телләрдә шигырь сөйлиләр. Рус, татар, немец, француз, латын телләрендә яңгыраган шигырьләрне Ибраһимов, күрәсең, бик ләззәтләнеп тыңлап утыра: елмая, башын селки һәм шигырь уңаена кечкенә генә каратутлы кулы белән өстәлгә бәргәләп ала:
– Афәрин! Афәрин! Монысы да бик матур…
Малайлар берьюлы икәү-өчәү кул күтәрәләр, шигырь сөйләргә ашкынып торалар, чөнки һәркемнең шундый күңелле укытучыдан мактау сүзе ишетәсе килә.
Коля, имтихан вакытында Яковкин мәсхәрәләгәннән соң, һичкайда шигырь сөйләмәде. Ләкин хәзер ул сынауда булган күңелсезлекне исеннән чыгарды һәм үзе дә сизмәстән кулын күтәрде.
Ибраһимов дәресне бик шау-шулы үткәрсә дә, һәрнәрсәне күреп утыра икән. Коляның дулкынлануын да ул бик тиз сизеп алды.
– Әйдә, белгәнеңне сөйлә, – диде ул.
Коля торып басты, як-ягына каранды, чак кына уйлап торды һәм сөйли башлады:
AD MELPOMENEN
Аның тавышы беренче юлда калтырап чыкса да, бик тиз ныгып китте. Күптән сөйләгәне булмаганлыктан, латин теленең килешле һәм матур агылуына ул сокланып туя алмады. Шигырь тәмамлангач та әле, борынгы сүзләрнең аһәңенә, шигъриятенә колак салып, берникадәр вакыт басып торды.
– Молодец, Лобачевский! – дип мактады аны укытучы. – Ритмны бик дөрес тоясың. Шагыйрь яки математик булырсың, ахры. Мәгънәсен дә сөйлә инде.
Коля башын аска иде. Яковкин! Ул да нәкъ шулай дигән иде бит…
Малай укытучысына күтәрелеп карады һәм аның көләч күзләрен очратты. Юк-юк! Һич тә Яковкин кебек мыскылларга җыенмый.
– Ну, ну, син йөз яшьлек картлар сыман бөкрәйтмә аркаңны! Башла әйдә! – диде ул күтәренке тавыш белән.
Малайның күңелендә яткан рәнҗү, кайгы кинәт юкка чыкты, һәм ул Горацийның гүзәл әсәрен бик ансат тәрҗемә итеп бирде.
– Афәрин! Афәрин! – дип кабатлады Ибраһимов бу юлы да.
Нәкъ шул чакны звонок шалтырады. Соңгы дәрес бетте. Ләкин Ибраһимов класстан чыгарга ашыкмады.
– Кемнәр минем белән Кремльгә бара? – диде ул, һич көтмәгәндә. – Сөембикә манарасыннан язгы ташкынны карарга! – дип өстәде.
Малайларның шатлыклы чыр-чуы аны тагын елмаерга мәҗбүр итте.
Чирек сәгатьтән алар инде крепость эчендә иделәр. Хәрби складларны, гауптвахталарны, җәмәгать биналарын, архиерей йортын һәм консисторияне үткәч, татар ханнарының соңгы вәкиле Сөембикә исеме белән аталган манара янына килеп җиттеләр.
Коля, башын күтәреп, манараның түбәсенә карады, гүя ул егылып китсә, кая килеп төшәчәген алдан белергә тели иде. Шулчак аның фуражкасы җиргә тәгәрәде.
Аның янына абыйсы Саша килде. Фуражкасын алып башына кигезде һәм, аның беркатлылыгыннан көлә-көлә, тәбәнәк ишеккә таба әйдәде:
– Укытучыдан калма! Атла!
Тәбәнәк ишектән салкын бөркелә иде.
– Караңгы бит анда.
– Аста гына шулай ул, – дип аңлатты Саша. – Өскә менгәч яктыра… Менә шушы таш баскычтан атла.
– Ә син?
– Мин синең арттан.
Караңгыда капшана-капшана, малайлар таушалып беткән текә таш басмалардан менә башладылар. Атлаган саен нәрсәгә дә булса килеп бәрелүдән яки таеп егылудан курка-курка менделәр. Шулай да егылмадылар. Йөз сиксән җиде басманың һәммәсен үтеп, тар тәрәзәле иң өске ярусына менеп җиттеләр.
Коля түбән караган иде – бөтен Казан уч төбендәге төсле күренде. Кремль, Спас манарасы, Черек күл, гимназия, Воскресенский урамы буенча ике рәт булып тезелеп киткән өйләрнең кояшта көзге кебек ялтырап торган калай түбәләре… Мәйданга туктаган атлар, чокыр-чакырлардагы кәҗәләр, моннан караганда, коңгыздан да зур түгелләр… Моннан караганда, һәрнәрсә кечерәеп кала икән шул. Кызык! Карчыга, югарыдан шулай көлеп карый алганга күрә, кешедән курыкмыйдыр әле…
Аның уйларын Саша бүлдерде:
– Күр, нинди гүзәллек!
Ул энесен икенче якка алып китте. Анда, тәрәзә янында, Ибраһимов малайларга Идел турында сөйләп тора иде.
– Казан турысында быел Идел унҗиде чакрымга җәелгән. Моннан алып Ослан тауларына кадәр барып җитә ул. Суның бу ягында, көнбатышында, бистәләр тезелгән: берсе Бишбалта, икенчесе Бакалтай. Анысында бөек Пётрның әмере буенча Каспий флотилиясе өчен кораблар төзү эшен башлап җибәргәннәр. Бистәләрдән ары – Елан тавы, монастырь… Көнбатышта әнә тагын ике монастырь күрәсез, алары куе нарат урманы эчендә утыралар. Су шунда чаклы гына җәелә… Ә-әнә тегендә, төньякта, Щербаково һәм Савиново авыллары…
Коля һәм аның иптәшләре язгы ташкын вакытларында Казанның матурлыгын моннан соң да күп мәртәбәләр күзәтәчәкләр әле. Тик беренче тәэсирләре алар күңеленә гомерлеккә кереп урнашты.
Гимназиягә кайтырга вакыт җитте. Укучылар баскычтан төшә башладылар. Ләкин төшүе менүгә караганда авыррак һәм куркынычрак булып чыкты.
– Әйе, төшүе күңелле түгел шул, – дигән нәтиҗә ясады Ибраһимов. – Шуңа күрә, әфәнделәр, киләчәк тормышыгызда югарыдан югарыга менәргә тырышыгыз, һәрхәлдә, зур хезмәт куеп ирешкән дәрәҗәгезне саклап калыгыз.
Укытучысының бу сүзләрен Лобачевский гомергә онытмады.
Ул көнне Коляга һәммә нәрсә дә гаҗәеп матур, гаҗәеп якты булып тоелды. Әйе, җир йөзендәге бөтен әйберләр арасында эчке бәйләнеш бар икән, алар бер-берсенә кирәк икән. Кояш үзенең нурларын һәм җылысын үләннәр яшәрсен өчен, Воскресенский урамында да юкәләр матур булып үссен өчен бирә. Үләннәрнең яшәрүе, юкәләрнең чәчәк атуы – кояшның үзенә күңеллерәк булсын өчен, талгын җилнең исүе – үләннәргә һәм нәфис чәчәкләргә суларга рәхәт булсын өчен кирәк. Үләннәр, чәчәкләр җилне бал исләренә туендыру өчен дә кирәк. Һәм боларның һәммәсе дә Коляга тын алуы җиңелрәк, тормыш итүе күңеллерәк булсын өчен яшиләр. Коля үзе дә, әгәр шулай яши белсә, аның яшәве, язгы кояшның җылы нурлары кебек үк, кешеләргә кирәкле булачак бит!
Тәүге талпынулар
1
1804 елның җәй башы хәйран эссе килде. Күктә болытның әсәре дә күренмәде, һәр көн төш вакытында мунча ташыдай кызган урамнар бөтенләй диярлек бушап кала, шәһәрдә ыгы-зыгы туктала торган булды.
Гимназия урнашкан бинада гына, көннәр эссе булуга карамастан, тормыш киеренкелеге аз гына да йомшармый иде. Гимназистлар, бал кортлары кебек, иртә таңнан алып кичке караңгыга кадәр башларын күтәрмичә сабак укыйлар. Ләкин «мәгърифәт чишмәсе» аларга бал кебек татлы түгел, бәлки әремдәй әче дә тоела иде.
Эсселек һәм булачак имтиханнар «бизгәге» болай да читен, ялыктыргыч бертөсле, күңелсез казарма көнкүрешен икеләтә авырайта. Җитмәсә, классларга да, чиркәүгә дә, хәтта ашханәгә дә гимназистларны элеккечә «фрунт» итеп сафка тезеп йөртәләр. Тәмам туйдырып бетергән солы боткасын малайларның бөтенләй күрәселәре дә килми иде. Ә үз акчаларына ашамлык сатып алырга рөхсәт ителми. Хәер, акчалары да надзиратель кулында саклана һәм аның киңәше белән генә тотыла. Ичмаса, күңелләренә утырган юшкынны хатка күчерергә дә мөмкинлек юк, чөнки ата-аналарга язылган хатларны җентекләп тикшерәләр. Көннәре газап эчендә узганга һәм тамаклары ярым ач булганга, малайларны туган өйләре бик сагындыра иде.
«Табыш алу» көннән-көн кыенлашты. «Бал кортлары» ның чыгар вакыты килеп җитте.
Май аеның соңгы көннәре иде. Эсседә укый-укый миңгерәүләнгән, хәлдән тайган гимназистларны икенче каттагы ашханә залына алып керделәр. Тәрәзәләр ачык булуга да карамастан, түрдә, «разночинецлар» өчен куелган өстәлләр янында бик бөркү, һич тын алырлык түгел. Җитмәсә, аш-суны да дворян балаларын ашатканнан соң гына китерәләр.
Коля Лобачевский абыйсы һәм энесе белән бергә иң түрдә утыра иде. Якынлашып килгән имтиханнар турында уйга батып, такыр башын сыйпап йокымсырый торгач, ул тирә-ягында иптәшләренең кинәт кенә шаулаша башлауларын да сизмичә калды.
Ашханәгә директор Лихачёв кергән икән. Аның килеш-килбәтенә һич тә кызыгырлык түгел: аскы ирене, корт чаккандай, ямьсез булып бүлтәеп киткән иде. Алпан-тилпән атлап, өлкән гимназистлар янына килде дә, кәефен бик күтәренке итеп күрсәтергә тырышып:
– Йә, ничек, әфәнделәр, тамагыгыз туйдымы? – дип сорап куйды.
Гимназистлар үзара карашып алдылар.
– Туймаган кая! Безне бит сукага төшәчәк атларны ашаткан сыман сыйлыйлар, – диде Дмитрий Княжевич, бераз вакыт сүзсез торгач, һәм алдындагы боткалы мискиен аңарга табан этте.
Директор аның тел төбен аңлап җитмәде һәм тагын да ягымлырак тавыш белән сүзен дәвам итте:
– Бик рас. Тиздән имтиханнарыгыз җитә, сезне ашатмыйча ярый димени?
Нәкъ шулвакыт тәрәзә кырындагы өстәл яныннан Фёдор Пахомов сикереп торды. Кулында – кургаш миски белән ботка.