Ләкин бервакыт мин артыбыздан кемдер күзәтеп йөргәнен сизә башладым. Тик Любовь Васильевнага әйтергә кыюлыгым җитми: әллә ни уйлавы бар иде. Мин аңа кем – иреме, сөйгәнеме? Яныннан кумаса, мин Мәҗнүнгә тагы ни кирәк?.. Әмма Любовь Васильевнаның үзенең дә, миңа сиздермәскә тырышкан саен, борчыла башлавы күңелемә бик тиз килеп кагыла торган булып китте. Инде мин дә, аның кәефенә бирелеп, аркама терәлеп йөргән авыр күзне күтәрә алмый башладым.
Ниһаять, беркөн эштән бергә кайтканда, ихтыярсыз артыма әйләнеп карарга мәҗбүр булдым. Безнең арттан, буксирга тагылган баржа кебек, зур кара гәүдәле бер кеше килә иде. Сүзем дә ихтыярсыз чыкты:
– Любовь Васильевна, безне кемдер күзәтеп йөри…
– Алла хакы өчен борылып карама, – диде ул.
Без шактый тиз атлап киттек. Трамвай тукталышына җитәрәк мин тагы, теләмәстән, артыма әйләнеп карадым. Теге кеше дә адымын кызулаткан – узып та китми, артка да калмый – күләгәдәй ияреп килүендә иде. Без сикереп менеп трамвайга утырдык.
– Кем ул? – дидем мин.
Любовь Васильевнанын чырае качкан иде.
– Гафу ит, Серёженька. Урыны бу түгел – бер сөйләрмен әле…
Ләкин вакыйга, Любовь Васильевнанын «сөйләр- мен» ен көтмәстән, үзе ашыгып килде.
Җылы, йомшак кар явып торган ноябрь киче иде. Мин нәкъ сәгать бишенче яртыда Любовь Васильевнаны каршы алырга киттем. Минем өстә – шинель, аякта – итек: мин әле дә булса солдат киемен салмаган. Капкадан чыгып, бераз китүем булды – күрше өйнең зур капкасы төбеннән ике кара гәүдә аерылып, юлыма бастылар. Мин, аны-моны уйламыйча, юл сабып кына китәргә итеп карадым. Юк, тагы кистеләр. Шунда мин берсенең, йөзенә карамастан ук, теге кеше икәнлеген таныдым. Йөрәгем сикереп тибә башлады.
– Юл бирегез, – дидем мин.
– Сабыр ит, егеткәем, ашыкма.
Яше бар иде инде аның. Буйга минем чаклы ук булмаса да, гәүдәгә таза, ләкин йөзе таушалган, бите шәлперәеп салынып төшкән иде. Аннары мин аның җәелеп үсә башлаган корсагына күз салдым. Юк, бу минем белән сугышырга килмәгән. Сугышырга булса – иптәше булыр. Яшьрәк тә, көчлерәк тә күренә, кулы да кесәсендә иде. Мин, шунысын секунд күздән җибәрмичә:
– Сезгә миннән ни кирәк? – дип сорадым.
– Әйтәсе сүзебез бар…
– Ә минем сезне тыңлап торырга вакытым юк.
– Ничауа, Люба апаң көтәр әле, – диде тегесе.
Мин капыл йөрәгемнән кан качканын сиздем, битем ут янып, битемә кунган карлар бу булып күтәрелә башлады.
– Китегез юлдан!
Без инде күкрәккә күкрәк терәшкән идек.
– Йә, йә!.. Без синең гимнаст икәнлегеңне дә, башкасын да беләбез, – диде тегесе. – Тик шундый егет башың белән… Тирә-ягыңда күпме яшь кыз! Ә син кеше хатынына килеп бәйләнгәнсең…
Йодрыкларым икесен ике якка бәреп очырыр чиккә җитеп йомарланды. Мин – моңарчы беркем белән сугышмаган кеше – туп-туры бу икәүнең өсләренә атладым. Хәзер мине туктатыр көч юк иде. Ләкин алар, мин кузгалу белән, икесе ике якка тайчанып миңа юл бирделәр. Бераз киткәч мин аларның, мыскыл белән тел чарлап, шүрәледәй көлеп калуларын гына ишеттем:
– Һа-һа-һаһ! Көчең булса да, миннән калган белән тукланасың, үзең эшләп ашамыйсың икән, һа-һа-һаһ!..
Гайбәт миңа беренче кабат йөзен шулай күрсәтеп, пычрак сүзен беренче кабат ирләр авызыннан ишеттем.
Техникумга барып кергәндә, йөзем калмаган иде булса кирәк. Любовь Васильевна, мине күрү белән коты очып:
– Серёженька, сиңа ни булды? – дип сорады.
– Берни булмады, Любовь Васильевна…
Ләкин күңел әрнүен басар әмәл юк. Мине никадәр сабыр дисәләр дә, тойгыларым шундук тышка бәреп чы- га – мин кыланып кеше бәгырен сава белми идем.
– Сиңа алдашу килешми, Серёженька. Әйт: теге очрадымы?
– Үзе генә түгел, иптәше дә бар иде.
Любовь Васильевна курка калды:
– Ходаем, әллә сугыштыгыз дамы?..
– Юк, сугышмадык.
– Ул сугышырга да күп сорамас.
– Андый исәпләре юк иде сыман…
– Кешесенә генә туры килмәгәннәр.
– Мәгәр минем юк түгел иде.
– Сугыша күрмә, берүк. Әллә кемнәрне кушып, гарип ясап куя күрмәсеннәр.
– Борчылмагыз, Любовь Васильевна, – дидем мин.
Ул бераз тынычлангандай булды.
– Гафу ит, Серёжа. Мин бит сиңа «сөйләрмен» дигән идем. Һаман суза киләм: миңа бик авыр аны сөйләве…
– Авыр булса сөйләмәгез, Любовь Васильевна. Мин аларның кем икәнен аңладым инде.
– Рәхмәт, Серёжа. Синең йөрәгең саф. Шулай да, бер авызны ачкач, сөйләргә кирәк. Күңелеңдә әллә ниләр калмасын. Юк-юк, алай димә. Минем дә күнелем, бәлки, бушар. Мин озак сөйләмәм… – дип, Любовь Васильевна уйчан күзләре белән миңа карап алды. Мин аны бүлдермәдем, ул сөйләп китте: – Сугыш чыгасы елны Мансур исемле бер татар егетен сөйгән идем. Без аны, русча гадәт белән, Миша дип кенә йөртә идек. Ул сугышка китте дә югалды. Бер хаты белән фотосы гына килеп калды. Минем альбомда шуның фотосы инде. Анысын да кайчан төшеп өлгергәндер. Кыскасы, безнең сөешү бер җәйгә дә сузылмады… Сугыш вакытын үзең беләсең – җиңелдән булмады. Әгәр әни үзе укытучы булмаса, мин, бәлки, унны да бетерә алмаган булыр идем. Институтка керергә мөмкинлегем юк иде, мин эшкә урнаштым. Сугыш беткәндә шушы, әлеге урынымда эшли идем инде. Кырык бишнең көзендә безнең техникумда сугыштан кайткан бер кеше укыта башлады. Миннән ике генә яшькә зур. Шул минем арттан йөри башлады. Беләсең инде, яшьтәш егетләр сугышта кырылып бетте. Кайтканнары да уналты-унҗиде яшьлек кызлар янында гына бөтерелә иде. Безнең кебек, егерме биш ягына киткән карт кызларга кем карасын… Кыскасы, мин озак ялындырып тормадым, алучысы барда чыгып калыйм дип, шул укытучыга чыктым. Без хәтта йөрмәдек тә. Сентябрьдә таныш- тык – Октябрь бәйрәмендә туй ясадык… Ләкин ул минем квартирама гына кызыккан икән… Мин балага узгач ук, өстемнән йөри башлады. Бәлки, аңа хәтле үк йөргәндер, мәгәр мин белгәне – мин бала белән больницада ятканда иде. Шуннан – китте! Кемнәр белән генә сөйрәлмәде ул!.. Эчүе аркасында эшеннән кудылар. Аның өчен миңа бәйләнде… Исемен дә әйтәсем килми хәтта… Хайван, чистый зверь булды! Күкрәгемдә пәке эзләре бар. Ярый тайпылып калдым да, ярый калын пальтодан идем… Шуннан, йә бер үтереп ташлар дип, үзем куып чыгардым. Шуннан бирле бәйләнеп йөдәтә. Хатыннан хатынга йөри. Тамагын шулай туйдыра. Эчә дә сугыша. Күзе күгәрмәгән чагы бик сирәк. Минем арттан сагалап йөри башладымы – беләм: тагы бер хатыннан чыгып киткән булыр… Менә шулай ул дөнья, Серёженька…
Ул сөйләгәндә үк инде яшьләрен түгеп елый иде. Сөйләп бетергәч, кулъяулыгын алып, битеннән, борын буйларыннан яшен сөртә башлады.
Мин, барысына да гаепле бер кеше сыман, кыймылдарга да кыймый өстәл янында басып торам. Өстәлнең бу ягында – мин, теге ягында – ул. Үрелеп кенә ефәк чәчләреннән сыйпыйсы иде дә соң – йөрәгем җитми. Болай да инде мин аның ярасын ачтым. Мин фәкать:
– Елау килешмәс, Любовь Васильевна. Елап кына үлгән – терелеп, үткән борылып кайтмас. Күз яшьләрегезне бер нык кына итеп сөртегез дә бүтән еламагыз… – дип кенә юата алдым.
Шулай дигәч, төнбоектай дымсу күзен күтәреп, миңа карады, яшь аралаш елмаеп:
– Рәхмәт, Серёжа. Син хаклы – еламыйк, – диде.
15
Декабрь уртасында бернинди хәбәр-хәтерсез генә Уфага Раббани абый килеп төште. Кич белән эштән кайтып керсәк – ул утыра. Тартынып кына Любовь Васильевна белән күреште.
– Мин хәзер китәм. Менә братны гына күреп чыгыйм дип керүем. Өч елдан артык бит – күрешкән юк. Үзе дә кайтмый… Әни бик сагына. Бишәү булсак та, әни өчен без бер кул чугындагы биш бармак төсле – кайсын тешләсәң дә авырта… Менә, нишләп ята микән дип, хәлен белергә кердем… Әйдә, брат, мин квартирама кайтыйм, син мине бераз озата бар… – дип, аклангандай сөйләнеп алды.
Любовь Васильевна аңа кыймылдарга да ирек бирмәде.
– Нинди сүз ул! Беркая китмисез. Бертуган энегез янына килгәнсез икән – энегез янында кунып, кунак булып китәрсез, – дип, абыйны кузгалган җиреннән кире утыртты.
Бер яктан – ул, бер яктан әнисе кыстап күндерделәр. Раббани, алар алдында минем белән ни татарча, ни русча сөйләшергә белмичә, уңайсыз гына утыра бирде. Шактый олыгаеп киткән – ике каш арасына ярылып тирән сыр төшкән иде.
Любовь Васильевна, өстен алмаштырып кухняга чыгышлый, сиздерми генә миңа ым какты. Мин артыннан чыктым.
– Серёженька, гомергә бер килгән абыең – болай гына килешмәс. Бар, магазинга барып кайт, – дип, халат кесәсеннән акча чыгарды.
– Кирәкми, – дидем мин. – Ниләр алыйм, шуны гына әйтегез.
– Тигезләрен генә сайлап, бер өч селёдка ал – «Атлантическая» булсын. Бер ярты кило копчёный колбаса. Тик «Краковская» дигәнен алма: әрчеп булмый. Бер ике йөз грамм кызыл икра. Ярмаланып торганын кара – изелгәне кирәкми. Ә тегесен үзен чамаларсың инде. Әни белән безгә лимон ликёры ал…
Мин киенә башладым. Тәмәке тартырга дип, абый да чыкты.
– Кая барасың, апай? – диде ул.
– Монда, кибеткә генә.
– Әйдә, мин дә барыйм, алайса. Сөйләшербез дә бер…
Любовь Васильевна безнең арттан:
– Бик озак йөрмәгез, – дип калды.
– Безнеңчә аңламыймы? – диде абый.
– Юк, – дип баш селектем.
Кибет шактый ерак – ике квартал чамасы бар иде. Капкадан чыгу белән, без иркенләп сөйләшеп киттек. Өй хәлләрен сорашып алдым.
– Бар да исән-аман, күп итеп сәлам әйттеләр, – диде абый. – Инәй генә бик сагына. Хезмәттән соң Мирза да, син дә кайтып күренмәдегез. Колхозда калыгыз дип берәү дә кыстамый – күренергә генә иде. Ана бит!.. Мин аяксыз килеш кайттым…
– Мирза абыйның кайта алмавы җиңгәй аркасында булса кирәк. Мин шулайрак аңладым…
– Анысын мин беләм. Ә синең кем аркасында?
Мин, караңгыда кызарып:
– Хатка язган идем бит инде, – дидем.
– Хат нәрсә ул! Без сугышта йөргәндә генә инәй йөрәген хат басып торгандыр… Хәзер аңа сезнең бер күренеп китүегез кирәк. Телеграммың килеп үзен кайтмагач, көчкә юатып тордык. Йокысыз калды. Юл өзеге чак иде бит… Шулай ул, апай…
Йөрәгем кысылып куйды: Любовь Васильевнага бәйләп, абый да мине «аңа» сүзе белән шелтәли сыман иде.
– Җәйсез булмый инде, Раббани абый, – дидем мин. – Ә җәй отпуск алу белән кайтам, Алла бирсә! Мирза абый да, кайтабыз, диде.
– Бер күренеп китү кирәк инде, апай, кирәк. Безгә дә күңелле булыр…
Бу сөйләшү авыр иде.
– Нигә киләм дип хәбәр итмәдең? – дип, сүзне үзенә борды.
– Ә нәрсәсен хәбәр итәсен аның? Җыендык та киттек.
– Ни йомыш белән соң?
– Урманга барыш әле. Йөрүзән леспромхозына, – диде абый. – Әртил белән барабыз. Бер елга договорлаштык та. Бер ел эшләгән кешегә бер йортлык агач бирәләр. Үзең кисеп, үзен әзерлисең… Башка чыгарга да вакыт, апай. Төп йортта гелән яшәп булмас! Җиңгәң дә үрчемле булып чыкты: өч елга – икәү! – Раббани абый әкрен генә көлеп куйды.
– Хәвадис абый ничек ята соң? Быел больницага да килмәве, ахры.
– Аның хәлләр шәптән түгел әле, апай, – диде Раббани абый. – Җәен бик матурланган иде. Әртислегеннән дә тазарып, йөзенә бертөрле алсу нур йөгереп кайткан иде. Шунда, авылдан авылга йөргәндә, карточкага да төшереп йөргән. Шактый акча эшләгән. Үзенә бик җилле кара постау костюм алып киде… Көзгә тагын бетте. Көзге һава үпкәсенә бер дә ярамый шул. Октябрь бәйрәме үткәч, елдагыча, больницага кергән иде – һаман ята. Уфасына бер генә дә барасым килми, ди.
Раббани абый махоркасын чыгарып тәмәке төрде. (Ул махорка гына тарта иде.) Бик озаклап, уйланып, шуны суырып барды. Бер арада тәмәке уты, эре төелгәненә эләгеп, чытырдап янып китә иде.
– Уфада калып бик әйбәт иткәнсең, апай, – диде ул ахырда. – Колхоз җирендә хәзер рәт юк. Сугыш алдыннан килгән муллыкны күреп булырмы инде, юкмы. Кайтып китмәвенә борчылсак та, Уфа тикле Уфаның үзендә мондый эшкә керүенә бик шатландык. Бөтен авыл сөйләде, әле дә сөйли: бездән дә бер кеше чыкты, диләр… Инде икәү генә чакта сорыйм әле: бу квартираңда, ни… ничегрәк соң?.. Әби сөйләп алды… Ире дә юк икән… Кызым урнаштырды, ди. Бергә дә торгач, әллә ниме?..
Мин абыйның урап сүз башлавыннан ук сизеп, бу сүз чыгасын көткән идем инде. Җавабын да әзерләп куйган идем. Тик җавап урынына үпкә килеп чыкты:
– Син дә җаныма тимә әле, абый!..
– Бетте. Бетте, апай. Үзеңә кара. Үзең беләсең. Мин синең янга кәефеңне кырыр өчен килмәдем. Сагынып, бер күрер өчен килдем… Их, апай! Их, туганым!.. – дип, барган җирдән бер кулы белән генә кочаклап, үзенә кысты. – Отпускаңны алу белән кайт, яме? Сыен табарбыз. Колхозда да ач яшәмибез анысы. Бал дигәндә, бабай бар, – дип, ул тагы көлеп алды.
…Ә иртән мин абыйны бөтен әртиле белән Кариделгә озатып җибәрдем.
Ул киткәч, сүз гел безнең абыйлар турында гына булды диярлек. Кичке табында Клавдия Михайловна әби:
– И бишегез дә шулай озынмы? Тазамы? – дип гаҗәпләнеп, тагы бер кат сорап куйды.
– Берсен авыру дип әйтте бит, – диде Любовь Васильевна.
– Анысын ишеттем, колагым каты түгел, – диде әби. – Мин, буйга шулай озынмы, дип сорыйм.
– Барыбыз да шулай, Клавдия Михайловна, – дидем мин.
– Ходай бирсә дә бирер икән – бер анага биш ул! Нинди уллар бит әле!..
Ләкин туганнар белән мактану күңелле булса да, Раббани абый киткәч, чиксез куанычтан тыш, эчемә бер әллә нинди авыр хис тә төшеп калды. Абыйның чит кешеләр өендә тыела белми эчүеннән иде бу хис. Берүзенә бер литр бит! Стаканлап! Бирсәм, тагын эчә иде…
«Ярый, кунакта бит. Өч елга бер күргән энесе янында бит!» дип, үз-үземне көчкә тынычландырдым. Тиздән бу онытылды.
Абыйны шулай бер гаиләдәй сыйлап, хөрмәт итеп җибәргәч, Любовь Васильевна миңа тагы да якыная төште. Әлбәттә, безнең арада, һаман элеккечә, минем ялгыз яратуымнан башка, берни юк. Кич ятканда бер-беребезгә тыныч йокылар теләп, һәркайсыбыз үз урынына ята, иртән торганда үз урыныннан тора иде.
Әмма Яңа ел алдыннан сүзләр күбәя төште. Техникумда минем кебек быел гына килгән бер укытучы егет белән дуслашып киткән идек, беркөн көтмәгәндә шул сорап куйды:
– Сине Любовь Васильевна белән тора икән дип сөйлиләр. Ачуланма – шул дөресме?
– Кем әйтте сиңа аны? – дидем мин.
– Барысы да сөйли…
– Кемнәр ул «барысы да»? – дип, усал итеп йөзенә карадым.
– Укытучылар инде… – Ул каушый калды. – Гафу ит, кеше сөйләгәнне генә соравым.
– Сөйлиләр икән – сөйләгән җирләрендә калсын. Нигә син аны миңа җиткерәсең? Минем сиңа берәр кеше турында яхшыдан башка берәр сүз әйткәнем булдымы?.. Кеше үз-үзен кешедән яхшырак белә – аны сөйләүнең бер хаҗәте юк!..
– Кызмале, Сирин. Мин бит кешегә сөйләмим, үзеңнән сорыйм. Моның ни гаебе бар? Менә белдем. Инде сорамам. Мин болай да ышанмаган идем.
– Бел: әгәр мин Любовь Васильевна белән тора башлыйм икән – мин сиңа иң элек үзем әйтермен.
Шулай диюем белән битемә ут йөгерде: каян килде мондый әдәпсез уй? Чамадан чыгып киттем түгелме?..
Бу сөйләшүдән соң күңелемә төшкән татсыз бер хис бетеп җитмәгән иде әле, беркөн урам аша су алып кайтканда, мин һич күрмәгән бер хатын:
– Су да ташыталармыни, энем? Люба сынлы чибәр хатыннар шулай инде алар. Без түгел… – дип сүз катты.
– Сез кем соң? – дидем мин.
– Мин Любаларнын сул як күршесе бит! – ди.
Ачуым килеп:
– Сезгә дә, апа, Любовь Васильевна кебек чибәр буласы калган – берәр егет су ташыр иде, – дидем.
– Аллага шөкер, минем үз ирем бар. Су да ташытмыйбыз, – дип, ул да китеп барды.
Кайткач, моны үртәлеп-ярсып Клавдия Михайловна әбигә сөйләдем.
– Ах, сынок, сынок! – диде ул. – Бу көенә барсаң, яман авызлардан әллә нинди яманлыклар ишетерсең әле!.. Дөнья күргән яхшы кешеләр, авызлары пешә-пешә килеп, хәзер инде санап сөйлиләр, карап эш итәләр. Ә син яшь. Синең эчеңдәге тышыңда. Люба яшь булмаса да шулай. Син менә Любамны эшеннән каршы барып аласың. Бу – табигый хөрмәт. Кешеләрнең бер-берсенә иткән хөрмәте. Ә яман телләр моны, үз күңелләренә туры китереп, яманга бора: монда нидер булырга тиеш, ди. Мин – ана кеше. Мин Любамны карынымда йөртеп тапкан. Мин аның холкын беләм. Сезнең арада кеше сөйләрлек бернинди ярамаган эш юк. Шуңа күңелем дә тыныч. Ә син борчыласың. Үз күңелен үзеңә мәгълүм, хәсрәт чикмә. Гайбәтне – түбән, үзеңне югары сана. Иң олы кайгы – бала үлеме. Сугышта ике улым үлде. Шул ике кайгыдан соң миңа башка бер кайгы да кайгы түгел. Мин гайбәткә көлеп кенә карарга өйрәндем… Менә сиңа чал чәчле бер карт укытучы киңәше.
Клавдия Михайловна әбинең бу сүзләре, тәнемә җылы нурдай җәелеп, йөрәгемне җылытып җибәрде. Иелергә иткән башым туры калды.