Амин! диештеләр.
Малайның җавабы ян ишекнең ачылган һәм анда чиккән түбәтәй, утыртма якалы яшел күлмәк өстеннән тире тән җылыткычы, аягына читек кигән Галиәсгар Госманов күренгән чакка туры килде. Малайга канәгать икәнлеген, әйткәнен хуплавын белдергән сыман, ул пөхтә мыегын сыпырып куйды, тамагын көр итеп кырып алды.
Бәрәкалла! Нинди тавыш дисәм, кеше бар икән ләбаса! дип, ул иң әүвәл Габдуллага ике кулын күрешергә сузды. Нихәл соң, мосафир мелла кем Габдуллаҗан? дип күрешкәч: Әйдүк, әйдүк, каениш! дип, аркасыннан кагып, башыннан сыйпап алды. Галиәсгар, шулай ук якты чырай, көр кәеф күрсәтеп, Сафиулла белән дә исәнләште. Аннары соң: Дога кылыйк! диде.
Догадан соң Сафиулла:
Аллаһы Тәгалә сезгә дәүләтегезне киң, бәрәкәтле итсен, кыямәт көнне иманыгызны, йөзегезне нурлы кылсын, дип, битен сыпырды.
Амин! диештеләр.
Сиңайтәм, диде Галиәсгар хатынына, кунакларны бусага төбендә аягөсли тотмыйк алайсаң. Аш-су белән мөшәррәф булыйк.
Озакларбыздыр, диде Сафиулла, кыстаткан булып.
Хатыны да:
Ие шул, ие, дип җөпләргә кирәк тапты. Без табыннан яңа гына куптык. Төн кергәнче мунчада буласыбыз бар әле.
Кече Газизә дә:
Ирем Габдрахман югалтыр, дип куйды.
И-и!.. Бер самавырлык кына урыныгыз калгандыр әле, диде өлкән Газизә.
Ярый соң. Аштан олы булып булмас, диешеп, җай гы- на, бер-берсенә юл куеп, кул-битләрен юыштыргалап, кызыл башлы сөлгегә сөртенгәч, җанланып, сөйләшә-көлешә дигәндәй, берәм-берәм бүлмәләргә кереп киттеләр.
Әйдә, монда узыйк, дип, Галиәсгар Сафиулланы бая үзе чыккан бүлмәгә әйдәде.
Хатын-кыз, Габдулланы ияртеп, каршы якка узып бетте. Фә- кать ара-тирә Гайниҗамал гына күренгәләп, әледән-әле ул-бу ризыкны, савыт-сабаны ташыштырып йөрде.
Галиәсгар байның бүлмәсе затлы җиһазландырылган, асылмалы лампа белән яктыртылган иде. Иң әүвәл эш өстәле күзгә ташланып тора: анда кәгазьләр, төрле кенәгәләр өеме, язу-сызу әсбаплары, тәсбих; бизәкле урындык турысындагы диварга кечерәк һәм чын зурлыктагы ике счёт элеп куелган. Өстәлнең ике ягында китап тулы пыялалы шкафлар тора. Аяклы зур сәгатьнең ялтыратылган җиз теле һәм авыр герләрендә ут нурлары чагыла. Тирәсенә алты урындык тезелгән самавырлы аш өстәле әзер иде инде.
Йә, сөйлә, диде Галиәсгар, һәр икесе бисмилла әйткәннең соңында чынаякларга чәй ясап.
Адәм сөйләр, тәкъдир көләр инде ул, диде Сафиулла, ашыкмый гына чәй эчә башлап һәм кинәттән башлаудан читләшебрәк. Ил белән киселгән бармактан кан чыкмый дигәндәй, түзәсең инде. Акчаң меңлек булса, хәл иминлек анысы.
Ярар! Тәкә башы күрсәтеп, эт ите саткан ише итмә инде син. Алты-биш Сапый дигән атың Казан белән Җаек арасында койрык болгап чабулап йөри. Телең күздән күләгә алырлык. Ә монда Галиәсгар бай булып, Галиәсгар бай алдында тел яшермәк булып маташасың тагын!..
Соң, җизни, табынга утырып җитмәстән телгә кан төшереп тә булмый инде ул.
Алла бәндәсе! Ярар дим бит инде, ә! Һаман үз туксаны туксан Мә, кымыз тотып куй соң, дип, Галиәсгар агач җамаякларга чүлмәктән кымыз салды.
Сафиулла, җамаягын күтәреп:
Менә бусы бүтәнчә! дип, рәхәтләнеп көлеп җибәрде. Эчеп куйгач, тамакларын кырып һәм мыекларын сыпырып алдылар.
Тешкә килешә бу! диде Сафиулла.
Галиәсгар тынычланып калды.
Син, Сафиулла кияү, меңлеген миңа калдыр аның. Иминлегең шунда булыр.
Менә рәхмәт! Дөнья фани, хакыйкать бакый. Дөрес әйтәсең. Сөттә коенгандай була алмасак та, болай, Аллага шөкер, кәсеп бәрәкәтле булды.
Чана алып кайттыңмы?
Әлбәттә. Әйтергә оялмыйм дисәң, кушканны кылмыйм- мы соң! Бик хутлысын, затлысын гына сайлап алдым.
Ярар. Бәясеннән тормам. Хәер, эштәгесе дә ару гына иде әле. Тик ел башында далага кыргызларга чыгып керәсем бар. Ә сәүдәдә, үзең беләсең, барлык яраштыра, юклык орыштыра ул.
Бәясе димәктән Эсселәтеп җибәрде әле, дип, Сафиулла камзулын салды да урындык аркасына элеп куйды. Ишек ачылып, Гайниҗамал аш, ит кертеп чыкканны көтеп алгач кына, кулын артка каерып, түш кесәсенә үрелде: Монда бер Казан күчтәнәче түземсезләнеп тора иде әле бәләкәй генә «урыс малае»
Хатын-кызлар утырган бүлмә дә зәвыклы, ипле иде. Төрле җирдә һәм тәрәзә төпләрендә гөлләр күп. Күренекле урынга шулай ук бер өем китап куелган. Алар өстендә ике тәсбих ята. (Берочтан шуны да әйтеп китәргә кирәк: һәр бүлмә ишеге турысына нәфис шәмаилләр эленгән, һәм аларның кысалары кызыл башлы яисә чиккән сөлгеләр белән бизәлгән иде.) Бу як сәкеле булуы белән аерылып тора, урын-җир, мендәр-түшәккә, намазлыкларга бай.
Табын да шушы бүлмәгә әзерләнгән иде. Габдулла башта, ятсынганга күрә, аягын салындырган килеш, сәкенең читенә генә утырган иде. Этәреп тә күтәреп дигәндәй, аны сәкенең түренә ук менгерделәр.
Йә, Алла белән юллашкан ише, итәгеңә карап утырма
Без сине монда тиклем читкә кагар өчен чакыртып китерттекмени? диде өлкән Газизә.
Ие! Мулла баласы лабаса син. Үз урыныңны белеп, чамалап кына йөрисе, бел аны! дип, ярарга тырышты өлкән Фатыйма.
Карасана! Өебезгә бала яме кереп китте, күз тимәсен, тфү, тфү, диде өлкән Газизә, аягын бөкләп утырган малайга сокланып. Аша, әйдә, аша. Менә каз ите.
Катнашуны кирәк һәм урынлы санап, шунда Зөһрә телгә килде:
Бер дә ялындырып торыр сыман күренми әле, дип куйды. Тора-бара кеше өендә идән себерергә тотынмаса ярый тагын.
Алдыбызда уйнап йөрсә, сабагын укыса, мәрхүм Гобәйдуллабыз кайгысын басмасмы, Ходай кушып. Безгә артыгы кирәкми, диде аңа каршы анасы.
Малай, бу сүзләргә әллә ни илтифат итмәгәндәй, тыйнак кына утырды-утырды да алдына куйган икмәк телеме белән иткә үрелде:
Бисмиллаһир-рахманир-рахим!
Ай рәхмәт, балам! Өй яктырып киткәндәй булды лабаса, дип мактады аны өлкән Газизә.
Атабыз төсле булырлыгы теленнән саркып тора шул аның, диде кече Газизә.
Бигрәк мәгълүматлы, инсафлы бала икән, дип җөпләде өлкән Фатыйма.
Алай күп белгәч, әйтеп бирсен әле менәтерә: бисмилланы нигә гел әйтешле? диде Зөһрә, төксе итеп.
Габдулла ялындырып тормады:
Кем дә кем, «Бисмиллаһир-рахманир-рахим»ны даими әйтеп ашарга утырса, ул кеше белән бергә шайтан ашый алмас. Шайтан бисмилла әйткән кешеләрдән качар.
И-и! Алай икән дип сузды өлкән Газизә.
Каян белеп бетердең моны? дип сорады кече Газизә.
Сәгъди атам Мәңгәр базарыннан бер китап сатып алып биргән иде. Кулдан гына язылган. «Фазаилеш-шөһүр» дип атала. Ул китап тагын болай дип тә әйтә әле: «Кем дә кем «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» дип әйтеп йөрсә, ул кеше утта янмас, суда батмас, аны елан чакмас вә агулар зарар бирмәс».
Амин! дип, битен сыпырды кече Газизә. Каяле, наным, чәеңне яңартыйм.
Шулпага да вакыттыр, дип, өлкән Газизә малайның алдына чүлмәктән аш салып бирде. Ул бисмилланың хикмәте бихисап дип, беркөн ашта да сөйләп утырганнарые аны
Бихисап, бихисап! диде малай. Аллаһы Тәгалә вә Тәбарәкә әйткән: «Үземнең гыйззәтем вә олылыгым белән ант итәмен ки: кем дә кем Мөхәммәд өммәтеннән берәү ихлас белән «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» дип әйтсә, аның ләүхе-л-мәхфүзенә җиде йөз еллык гыйбадәт савабын язармын», дигән.
Кече Фатыйма, ашавын да онытып:
Тагын, тагын, дип сорады.
Ярар. Аптыратмагыз. Тынычлап ашасын, диде Зөһрә.
Күтәргән кашыгы өстеннән малай, аңа туп-туры карап:
Ашаудан вакытында туйсаң савап була, бисмилладан тую гөнаһ, диде. Һәм кече Фатыйманы җавапсыз калдырмыйча: «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» унтугыз хәрефтер. Газап фәрештәләренең дә олылары унтугыздыр. Кем дә кем бисмиллаһир-рахманир-рахим дип әйтсә, унтугыз газап фәрештәсеннән котыла, газап кылынмый, дип өстәде.
Зөһрә малайның үзенә читләтеп әйткән җавабын ошатмады, үзалдына дигәндәй, әмма барчасы да илтифат итәрлек һәм ишетелерлек рәвештә:
Бу килмешәк өч көн торса, бөтен йортны үзенеке саный башламагае әле, диде.
Авызыңнан җил алсын ла, Зөһрә апай, диде кече Газизә. Әйтергә оялмаган кылырга оялмас, дигән шикелле, бу ятим баланы кага-нитә калсаң дип, ул әйтеп бетерүне уңайсыз күрде.
Малай тынып калды. Ул инде сүзен һичкемгә юнәлтмәстән:
Кем дә кем ихлас белән «Бисмиллаһир-рахмани-р-рахим» дип әйтсә, Аллаһы Тәгалә вә Тәбарәкә шул кешенең шушы егерме дүрт сәгатьтә булган гөнаһларын гафу итә.
Кайлардан шулай бакыйлык сыман отып бетергән диген, ә? диде өлкән Фатыйма, ихлас гаҗәпсенеп.
Безнекеләр шулай зиһенле булды ич инде, тута, диде кече Газизә тыйнак кына, мактанасы килеп.
Өлкән Газизә, Габдулланың тәлинкәсенә бүтән ризык салып:
Менә, бисмиллаһир-рахманир-рахим, каз аягы белән бүтәкәсеннән пешкән бәлешне ашап кара әле, диде.
Урыным калмады ич инде! диде малай, җайлабрак утырып. Аңа кинәт рәхәт булып китте. Гыйлем иңдереп, савап алды. Үзенең дә чегән арбасыннан төшеп калмаганлыгын ипле төшендерде. Гел кагылырга да сугылырга димәгән!
Йомышы бар кебек, Зөһрә бүлмәдән чыгып китте һәм бу юлы инде фәкать үзалдына, чынлап ышанып, зәһәр итәргә тырышып:
Ничек карыны ярылмыйдыр, дип пышылдады. Ни әйткәненә үзе дә өркеп китеп, тиз генә: Әстәгъфирулла! дияргә тиеш тапты һәм ул, көтмәгәндә: Бисмиллаһир-рахманир-рахим, дигәнен сизми дә калды.
Тагын бер генә чынаяк чәй эчеп куй әле, наным, дип, өл- кән Газизә Габдуллага тагын чәй ясап бирде. Сөтләп, күрәгә белән! Әнә әфлисуныннан да авыз ит. Җаныңа ял бирсен. Ә тәнеңә ял мунча булыр. Гыймади абзаң юындырып чыгарыр да йок- ларга салырбыз. Ә без монда өс-башыңны яңартып көтәрбез
Яңартылган инде ул. Кырлайдагы Сәгъди атам белән Зөһрә әнкәм монда чыгып китәр алдыннан гына яңартып озаттылар. Кирәкми миңа берниегез дә!.. Әнә сабакка йөрергә асылмалы киндер букчалы итсәгез, шул җиткән Сезнең киндерегез дә юктыр әле. Байлар киндер сукмый ул
Җә, җә, киреләнмә, дип кисәтте аны өлкән Фатыйма. Ул ни көләргә, ни еларга белми торды. Табарбыз, тапмый ни! Киндер генә тапмаска без әллә!..
Ишек чыбылдыгын киң ачып һәм бүлмәне чулпы чыңы белән тутырып, юантык кына бер хатын килеп керде. Бала итәкле күлмәген сыпыргалады, яулыгын төзәткәләде. Һәм, әлбәттә, сәке түрендәге чит-ят малайны шәйләми калмады.
Бәрәкалла! Әллә бу теге миңа кода тиешле шәкертме? Исән-сау килеп җиткәннәр дәмени, Ходаем? Шулай, тамак тәмугка җиткерер ди ул! Бу теләккә тугыз корбан суйсаң да ирештермәс! диде ул, суык майның кайнар табага салынуы кебек чатыр-чотыр килеп.
Аның соңгы сүзләрен өлкән Газизә көтеп кенә торган диярсең. Ул, Габдулладан да яшереп торырга кирәк санамыйча:
Кеше суйган мал ашы ашап кына теләккә ирешеп булмый шул! диде. Бик ирешер идең дә кана, бәдәл-хаҗга йөреп кенә кияү синең ни теләп тә тулмаган карыныңны тутыра алмас шул Таныш соң, Габдуллаҗан: бусы җизнәңнең сеңлесе Газизә җиңгәң булыр. Бездә торалар.
Аллага шөкер! диде аңа Газизә, түшен киереп. Аштан ашка гына йөргән көннәребез әле! Аннары ул, Габдулладан дорфа сүзе өчен үкенгәнен белдереп: Син шул Габдуллаҗанмыни инде, бәгырькәччәем? Әйттем исә кайттым, яме, наным, яме? диде.
Малай, сәкедән шуып төшеп, аптыравыннан күрешергә дә оныткан кыяфәттә өч Газизәгә дә карап алганнан соң:
Монда башың адашырлык икән: берьюлы ике Фатыйма, өч Газизә! дип көлде. Әллә дөньяда бүтән исем беткәнме? Бер казанга ике тәкә башы да сыймый, дигән булалар тагын!
Кара, кара, диде яңа кергән Газизә, аңа күзен тутырып карап һәм чигенә-чигенә. Бусына тиклем артыксынып өлгергән инде әллә?
Хатын-кызлар тыенкы гына, ләкин, кинәнешеп, бердәм көлеп җибәрделәр.
Гыйлемлеге өстенә җор телле дә икән әле үзе! дип сөенде өлкән Фатыйма.
Кече Газизә дә, канәгать калып:
Әйтәм ич, чат әти инде менәтерә! дип өстәде.
Башыңа төшсә сыясың икән аны, диде яңа кергән Газизә, кинәт мескенәеп калып. Кырыгына бер иман, утызына бер комган булса да сыярга туры килә. Ни хәл итәсең: шундый тозлы су сипкән җир инде бу минем бертуган абыем Галиәсгар йорты. Үзенең генә бәхете булмады бәгырькәччәемнең: бер-бер артлы күз уңында тоткан углы белән кызы дөнья куйсын әле, ә?! Ярар, Габдуллаҗан бәгырькәччәем, шикләнмә: сине дә монда ни торган авылларыңа, ни Казан каласына сыймаган корбан тәкәсе итмәскә генә хәлебездән килер. Алла җүн кылса, ничек тә сыешырбыз, дип, ул сәке читенә утырды да яулык очын күзенә тидереп-тидереп алды.
Өлкән Газизәнең дә күңеле тулышты бугай: ул самавыр битенә учын куеп карады да, аның суынып беткәненә тәгаен ышангач, кече Фатыймага:
Бар, кызым, Гайни апаңа чыгарып бир әле, яңартсын, диде.
Хәзер, әни. Бу самавыр бик тиз кайнап чыга ул. Аннары никтер тиз сүрелә тагын.
Чат минем төсле инде! диде яңа кергән Газизә, елмаерга тырышып. Чат минем төсле
Ә Габдулла ишек турысындагы шәмаилгә күтәрелеп карады һәм, аның пыяласында Кырлайдагы ата-анасы чагылып киткәндәге шикелле тоелгач, артка чигенде, китап өеменнән берсен алып актарырга, туктап-туктап укырга кереште.
Бу вакыт зал ишеге шәмаиле пыяласында кече Фатыйманың чагылышы күренеп узды. Ә Галиәсгар Госманов бүлмәсендәге шәмаилдә аның үзенең һәм Сафиулланың тирләп пешкән йөзләре кайтарыла иде. Зиннәтле идән сәгатенең зур теле салмак кына көттереп диярлек чайкала да чайкала. Тик почмактагы зур көзгедә тагын берәү башына кара хәтфә кәләпүш, өстенә казаки кигән, пөхтә генә сакал-мыеклы кеше күренеп тора иде. Күрәсең, ул салкыннан әле яңа гына кереп чишенгән, йөзе кызарынган, кулын әледән-әле мич йөзенә куеп-куеп ала. Күз читләре әллә күләгәдән, әллә сөрмә тартканга каралыбрак, тирәнәебрәк күренә.
Галиәсгар бай аңа, кырын гына карап:
Табынга уз, кияү, дип эндәште. Самавыр суынып бетмәгән әле. Хәер, сиңа тансык нәрсә башка инде башкасын
Тәкъдирдә шулай язган, күрәсең, диде Фәтхетдин. «Әл-әмер әмриллаһ» диләр аны. Ягъни «әмер иясе Аллаһның әмере» дигәнне аңлата.
Белмәгән эшең юк, кинәндергән төшең юк дисәм, ничек инде? Аштан ашка йөрисең дә, әллә кайда гына төшереп алырга да өлгерәсең үзең. Каян килгән байгура!
Алай димәле, җизни! Менә тагын җәренгә бәдәл-хаҗ килешеп кайттым. Кәсебе ташка үлчим булса да, тынчу мәдрәсәдән соңра, кеше хаҗы саналса да, бер җир гизеп, әзме-күпме савапка ирешеп кайту булыр. Дөнья гизүнең тәмен беләм мин.
Анысы җае чыкканда тәмен белүләрне әйләнеп үтмисең инде үзең. Кая, Сафиулла, булмаса, пычак калынлыгы гына Казан күчтәнәчеңне салып бир шуңа. Бездән калмасын.
Өстәл аягы төбендәге яртылаш бушаган чүлли шешәсеннән җамаякка эчемлек салып, Сафиулла Фәтхетдингә таба этәреп куйды.
Гаеп итмә, кияү. Безнең эш бетмәгән әле монда. Бар әнә, өлешеңә разый бул да яңа шәкертең белән күрешеп чык.
Руза-намаз туклыкта, иман качар юклыкта, дип, Фәт- хетдин салып биргәнгә үрелде. Иртәгә кайгы китерәсе бүгенге шатлыкның мәгънәсе юк югын да дип, эчкәч һәм нидер кабып куйгач, ул сакал-мыегын сыпыргалап чыгып китте.
Менә шуңа ышанып, үз балаң урынына алдырган, мирасчың булуны күз алдында тоткан баланы сабакка бир инде, ә? диде Галиәсгар ризасыз кыяфәттә. Ярар, күз күрер тагын. Аннан башка да хәлфәләр бетмәгән. Бер-ике ел ияләшкәч, Габдуллаҗанны урыс сыйныфына бирми булмас, ахрысы Булды, бусын калдырып торып, ары таба киттек, диде ул һәм кулына алган каләмен тел очына тидереп юешләде дә алдындагы кәгазьгә язарга әзерләнде. Югыйсә бу минем күршем Ат барышник Бәдри байга бик үк ышанып та бетеп булмый. Товар бәяләре хакында әйткәннәре әллә хак, әллә ничек Миңа карата зыянлы эш йөртмәсә дә, чабуы астыннан ут йөрткәли, диләр. Әнә кызыл малчы Ишәк Хәсәнҗанның да көймәсен коры комга утыртып калдырган. Анысы ул Ишәккә типкәләп алуы да ярый яравын Бу атнада даладан олау белән Җомагул килеп төшәсе. Атлар куып, куй мае туңдырып. Миннән җурна булыр дип килешенгән иде. Казаннарда поты күпме тора да монда күпме шуның аермасыннан берәр тиен отсаң да, чутлагач, хәйран гына җыела ул Әйдә, Казанда кибет арышының хакы күпме дә базарныкының хакы күпме? дип сорады ул, кибеп өлгергән каләмен тагын юешләп.