Ну синең калганнары әйбәт булды инде. Күпчелек дип әйтәм.
Күпчелек Күпчелек Менә сигез балаң йөз процент дип исәплик. Алар төрлесе төрле хәлдә: белемнәре, эшләгән, укыган урыннары төрлечә. Семья бәхетләре төрлечә. Шуңа күрә мин уртача кеше нормасын алам, аның өчен чөнки, йомшакка сөрү нормасына күчереп исәплибез бит җирне. Сигез балаң йөз процент. Бер балаң 12,5 процентны тәшкил итә. Алабыз Тависны минус.
Ну, әйтәм бит инде, шул бер минус синең.
Юк шул. Ә өченче кызны кая куясың?
Ник, нәрсә булган? Мехкомбинатта эшли, дип үзең сөйләп тордың бит әле кыш көне генә.
Эшләвен эшли ул. Әйбәт эшли. Премияләр ала.
Соң, шулай булгач?
Ә син аның ирсез бала тапканын беләсеңме соң әле?
Беренче ишетәм. Ну кыз балада була инде ул. Димәк, кемнедер яраткан, ә тегесе яратмаган алдалаган. Элекке заман түгел бит, яслесе, бакчасы бар.
Әтисе кем диген?
Кыз бала үзе беләдер инде.
Кәшфи авыр сулап куйды.
Икенче кызның кияве. Игезәк апасының кияве. Җизнәсе. Белдеңме?
Ахияр сызгырып куйды.
Ой-йой-йой Ә тегеләр ничек яши соң?
Ничек яшәсен? Ике бертуган сөйләшмиләр, йөрешмиләр. Берсе кайтканда икенчесе кайтмый хәзер.
Юк, кызыңны ачуланма. Яраткандыр. Ярату берни белән дә исәпләшми. Җизнәсеме, кодасымы.
Ә шулай да, мин аны да унике бөтен уннан биш процент белән чигерәм. Аның өчен чөнки, безне кан-яшь елатты ул.
Йә, синең аннары да байтак кала әле.
Юк шул, мин нольгә чыгам.
Нигә алай?
Аның өчен чөнки, алты бала очырдым. Тагын икесе очарга тора. Бу җирдә кем кала? Нигә берсе дә иген икми? Нигә барысы да шәһәргә китү ягын карый? Мин аларны Һиндстан сыерлары дип атыйм.
Ахияр сигарет кабызды.
Анысы ни тагын?
Ә менә миңа Мәскәүдә гостиницада кунганда бер иптәш сөйләде. Ул селекционер, Һиндстанда эшләп кайткан. Сыерны савалар, савалар да, ди, картаеп, сөте беткәч, чыгарып җибәрәләр, ди. Дүрт ягың кыйбла. Аның өчен чөнки, сыер ите ашау тыела икән, диннәре буенча. Шуннан сыер нишли? Юл буеннан утлап, акрын гына алга бара. Ни өчен юл буеннан? Аның өчен чөнки, урманда юлбарыслар, арысланнар бар. Ә бу, знай, атлый бирә юл буйлап. Олы юлга чыга. Чүтки, анда кеше, машина. Кешегә ияләнелгән. Шуларга юанып бара да бара бу. Олы юл кая алып килә? Зур бер шәһәргә. И һәм дә сыер шунда яшәп кала. Чирәмсез, ризыксыз җиргә килеп яши.
Ахияр көлде.
Минеке дә шулай инде, диде ул. Әнә кызым шәһәрдә утырып калачак. Тик малай гына механик булып колхозга төпләнәм дип хыяллана. Но мин әлегә ышанмыйм.
Менә, менә! Синең икеме?! Димәк, илле процент уңай нәтиҗә бирәсең син! Ә мин нольдә. Аның өчен чөнки
Кәшфи сүзен тәмамлый алмады. Зәңгәр биек күк түбәсеннән, йөрәкне селкетеп, тарихның, Җир шарының үзе кебек борынгы, серле тын аваз ишетелде. Ахияр да, Кәшфи дә күккә текәлделәр. Өч җирдән өч туры сызык булып, көньяктан торналар оча иде.
Кинәт күңел тулып китте. Ахиярның да, Кәшфинең дә тамак төпләренә нидер утыргандай итте. Күзләргә беренче язгы җил кагылды, һәм күзләр дымланды. Торналар нәкъ Гәр Хутор өстеннән очалар иде. Ачык күккә озак карап торудан күзләр арыды, талчыкты. Хәрәкәт гел бертөрле, тавыш бик тонык иде. Әмма шул вакытта кырыйдагы сызыкның берсе кителде, һәм аерым соры бер нокта сызыктан аерылды. Мондый хәлне, гомумән, үз гомерләрендә бик күп торналар, кыр казлары каршы алган, озатып җибәргән Кәшфинең дә, Ахиярның да беренче күрүе иде. Соры нокта зурайды, аңа канатлар, муен чыкты, ул, әйләнә ясый-ясый, Гәр Хутор өстенә төшә башлады. Менә бервакыт аның озын нәзек аяклары, аш кашыгы кебек саплы башы аермачык күренде, бөтен авыл өстен дерелдәтеп, моңлы музыкаль авазы ишетелде:
Тор-тор-тор-рыл-лыйк! Тор-рыл-лыйк!
Торна зурайды, зурайды, менә ул авыл читендәге башы көйгән каен турысында әйләнә башлады, ә иптәшләре, берни булмагандай, көньякка таба биектән юлны дәвам иттеләр, бу торна исә һаман шул урында әйләнде, ул шулкадәр түбән төште, урыннарыннан сикереп торган Кәшфи белән Ахиярга аның колач кагуыннан чыккан һава тавышы ишетелде, хәзер инде аның тавышы да ничектеркуркыныч, дәһшәтле һәм рәнҗүле булып яңгырады:
Тор-рыл-лыйк! Тор-рыл-лыйк!
Урам тулы кеше, бары да шул якка карый. Көйгән башлы каен турысында байтак әйләнгәч, торна, кыек озын сызык ясап, күккә күтәрелде һәм бик биеккә менгәч, авыл өстеннән бер әйләнә сызды да инде күздән югалган өч сызыкка таба юл алды.
Ата торна бу, диде Кәшфи, тамагын калтыратып. Ата торна. Тавышыннан таныйм. Менә нинди турылык, агайне. Узган ел нәкъ шушы урында бер торна төшеп үлгән иде. Димәк, ул аның тормыш иптәше булган. Менә бит ничек. Нәкъ шул турыда төшеп үлде ул.
Кәшфи боларны читкә карап әйтте. Чөнки үз гомерендә беренче тапкыр ялган сөйли иде ул.
Йә ярар, диде Ахияр, сүзне читкә борып. Әйдә, утыр әле машинага. Алдагы дүшәмбедә нәкъ өч көннән Сельхозтехникадан киләләр безгә. Әйдә, синең хуҗалыкны карыйк әле
Алар машина янына килгәндә, күк түбәсеннән ялгыз торна тавышы ишетелеп калды.
Зәңгәр тыгыз күк җиле, ашыга-ашыга, Гәр Хутор өстенә язны куа иде.
XII
Бу җәй әллә нинди афәтле, мәшәкатьле булды. Сабантуйлар узуга, беркөнне кинәт кенә Кәшфине паралич сукты. Аяк-кул, тел-авыз, күз исән, әмма колаклар дөм томаланган иде. Ахияр, килеп җитеп, эшнең нәрсәдә икәнен тиз генә төшенеп, Кәшфине туп-туры шәһәргә алып китте һәм республика больницасында калдырып та кайтты.
Бу вакыйга алдыннан гына Кәшфи көтелмәгән өстәмә бер борчу кичергән иде.
Майның унбише көнне авыл көтүе әле чыкмаган, мәшәкатьле, колхоз кырында бик киеренке эш барган бер көндә, Кәшфинең арып-талып мастерскойдан кайтып, диванга ятып гәзит-журнал укырга исәпләп кайткан бер көнендә, елый-елый шешенеп беткән хатыны Асия аны капка төбендә каршы алды.
Кәшфи җаным, бакча башында арканлаган җирдән сыер югалды, диде. Эзләмәгән җир калмады. Җир йоткандай булды.
Сыер менә-менә бозауларга тиеш иде.
Кәшфи телсез калды.
Кәшфи җаным Бүреләр йөри, диләр
Кәшфи мотоциклын кабызды. Бөтен басуны әйләнеп, елга, чокыр буйларын, урман буйларын карап кайтканда, төн уртасы җиткән иде. Арып-талып йокыга ятты. Әмма йокы кермәде. Сыер өчен кайгырудан да түгел, болай йокы алмады. Кәшфинең саклык кассасында сыерлык кына акчасы бар ул яктан кайгырасы түгел. Әмма моңарчы Гәр Хутор авылында беркайчан да, беркемнең дә сыеры югалганы юк иде әле. Кәшфи бу хәлнең гадәттән тыш булуына һәм, башка бик күп гадәттән тыш хәлләр кебек, нәкъ болар йортына кагылышлы булуына борчылды. Ул кояш чыкканчы ук торды, тагын мотоциклын кабызды. Иртәнге урманга керде. Урман кош авазына яңгырап тора, салкынча май иртәсен һәр кош үзенчә сәламли иде. Менә гаҗәп! Сыеры югалмаса, Кәшфи урманның шул музыкасын ишетмәгән көе дөньядан ук китәсе булган икән. Иртәнге урман аның башын сафландырып җибәрде. Кайсыдыр куак төбеннән, көр-р! көр-р! килеп, урман тавыгы аваз сала, карт юкә башындагы күке дөнья ямьләндереп гомер саный, ниндидер кош, көмеш трубалардан гына торган бөтен бер оркестр сыман эфирны калтыратып, музыка яңгырата иде. Шулай йөри торгач, Кәшфи тынычланып китте һәм өенә борылды.
Тыныч күңел белән эшкә китте. Дөнья матур! Табигать гүзәл! Кәшфине механизаторлар көтеп тора иде, дөньяга ул кирәк!
Сыер булдымы бер кайгы! Дөрес, көне буе мастерскойга килгән-киткән кеше Кәшфидән сорашып торды: кая киткән булыр?
Өч-дүрт көн шулай сораштылар да диагноз куйдылар: олы юлга чыккан булыр, узучы юньсез кешеләр бугазлап суеп, машинага салып киткән булырлар; шәһәр базарында итнең килосы биш сум; уртача ике йөз сиксән кило чыкса да, мең дүрт йөз сум саф акча; тиресе, башы-аягы, үпкә-бавыры йөз сум һәм башкалар. Иске бәя белән
Тагын өч-дүрт көн шулай акча исәпләделәр.
Ә беркөнне иртүк Кәшфиләрнең капкасын Катерина какты. Катерина инде олайган, пенсиягә чыккан, тик ара-тирә ул фермага «прорыв»ка гына килгәли иде. Бу юлы исә Катеринаның кулында бау, ә бауның теге очында бура кадәр «швец» нәселле савым сыер иде.
Председатель иң тәмле сөтлесен сайлап алырга кушты, сөтсез утыралар икән дип ишеттем, ди, идарәнең карары булган икән
Кәшфи шатланды, каушады, йөгерде, Асия гына бауның очын кулына алмыйча торды. Кәшфи һаман йөгерде, сөйләнде:
Аның өчен чөнки Чөнки болай ул. Алдагы базардан Мари ягыннан сыер алып кайтканчы гына. И һәм дә
Аны Катерина бүлдерде:
Юк, идарәнең карары булган: бу сыер сезгә бөтенләйгә, дип китеп тә барды.
Кәшфиләргә килеп чәйгә утырмыйча китүчеләрдән Катерина тарихта беренче кеше иде. Катерина инде күздән югалгач кына, бу хата Кәшфи белән Асиянең хәтеренә килде. «Швец» исә алай тәкәллефләнеп тормады, озын кытыршы телен чыгарып, Кәшфинең йонлы беләген шоштырдатып ялап алды.
Өм-м-м, дип дәшеп тә куйды.
Кәшфи әтәләнде:
Асия! Асия! Кая, апара ясап бир әле! Кая, ипи алып чык әле! Риза була, риза бездә калып торырга. Аның өчен чөнки
Йортка яңадан шатлык кайтты.
Ә бер айдан, Сабантуйлар узгач, бер иртәне, кояш чыкканда ук, Кәшфинең капкасын егерь Минһаҗ какты.
Кәшфи абый, анда Торна аланы кырыенда бер кара сыер йөри, янында бозавы да бар, чисти зверьгә әйләнгән, якын да җибәрми, диде.
Ә? диде Кәшфи, чалбар каешын эләктерә-эләктерә. Ә? Нинди кара сыер? Нинди зверь?
Мин әйтәм, памаему, сезнең «Дучка» ул. Маңгаенда җондызы да бар. Памаему, шул үзе ул
Ә? Нинди «Дучка»? Ә?
Нәкъ шул вакытта Кәшфинең яңак төпләре тартылып китте дә, нәрсәдер өзелгәндәй итте. Һәм шул минутта егерь Минһаҗ аның каршында авызын кыймылдатып тора башлады. Кыймылдата, әмма бер аваз да чыгармый
Егерь Минһаҗ бөтен Гәр Хутор халкын урманга Торна аланына алып кереп китте. Асия җиңги генә халык белән керә алмады: Кәшфи авызын ачып тик тора иде. Кемдер, нәрсәгәдер утырып, каядыр чапты. Каяндыр, нәрсәгә утырыптыр, фельдшер кыз килде. Каян ишетептер, ни арададыр, Ахияр килеп җитте. Кем әмере беләндер, Кәшфи шәһәргә дә чыгып китте.
Ә кешеләр Торна аланына якынлашып киләләр иде. Озак та үтмәде, күрделәр: алан куенында, карт юкә астындагы куакларга ышыкланып, елтыр кара тиреле сыер басып тора, койрыгын болгап матур, шома тәненнән чебен-черки куа. Юкәнең теге ягындагы бушлыкта арт санын кисәк күтәреп, үгез бозауларча иләмсез-җайсыз хәрәкәтләр ясап, ахмак маңгайлы бер мәхлук сикергәләп йөри. Ул әле көйшәп торган әнисе янына килеп, арт сикертеп китеп бара, әле юкә артына чыгып ямьсез бер әйләнә ясый да кычкырмакчы була, әмма ни сыерча, ни бозауча бернинди тоташ аваз бирә алмый, ә өзек-төтек кенә:
Өм-мөрт! Өм-м-мөрт! килеп куя иде. Әнисе исә шомарган, түгәрәкләнгән һәм, Минһаҗ әйткәнчә, тәмам «зверь»гә әйләнгән иде. Кешеләрне ул якын да китермәде: акырды, боргаланды, күзләрен алартып, кызартып, танау тишекләрен киңәйтеп тибенде, сөзәргә килде. Аны күреп, ак кашкалы кара елтыр малае да арт санын күтәреп, иләмсез хәрәкәт белән сикерә һәм әнисеннән алда кешеләргә һөҗүм итәргә җыена иде. Чак-чак кына сыер мөгезенә аркан ыргыттылар һәм, үҗәт, юеш, киң танавын урман печәненә төрткән килеш, «Дучка» Гәр Хуторга таба атлады. Ахмак малаеның исә кешеләрне беренче күрүе иде, һәм ул мондый шау-шулы, төрле аваз чыгара һәм ике аякта йөри ала торган хикмәтле туганнарын күрүгә чиксез шатланып, төркемне уза-уза, арт санын сикертеп, әле алга, әле артка чаба иде
Кәшфи бер атнадан кайтты: үзе елмая, үзе дөм чукрак иде. Кайтты, урамны җыеп, речь сөйләде:
Аның өчен чөнки, әлегә иртә, диделәр. Өч айсыз да операция ясамыйлар. И һәм дә
Һәр чукрак кешегә хас булганча, Кәшфи гадәттән тыш кычкырып, шәрран ярып сөйли иде.
Ну да ләкин инде, мин эшкә бармыйча ятучы түгел, диде Кәшфи. Менә уйлап ятам: нәкъ бер атна йөрдем мин тегендә кабинеттан кабинетка. Колхозга күпмегә төште ул? Беләсезме? Миннән башка ничекләр итеп яши ала ул колхоз? Мастерскойда кем ярдәм күрсәтә ала механизаторга? Белдегезме шуны? Аның өчен чөнки, мин бу колхозның иң галауный врачы. Машиналарга көненә бер обход ясамасам, мин йоклый да алмыйм. Өч айдан операциягә генә барып кайтам да
Тик аңа операция кирәк булмады.
Август аенда илгә афәт килде: ай буена яңгыр төшмәде, дөньяны эссе тузан басты, күк йөзе агарды, агач яфраклары көеп-саргаеп коелды, бәрәңге сабаклары тузаннан каралып, куырылып калды. Чәчкән арыш тишелмәде, болыннарда, урман аланнарында чикерткә тавышы тынды, кош-корт урман күләгәсенә кереп юк булды. Кешеләр үз эчләренә бикләнделәр урылган, сугылган икмәкнең шатлыгы да ничектер тузан катыш кипкән шатлык булып тоелды.
Халык карасына батты.
Нәкъ шул көннәрнең берсендә идарә яныннан мастерскойга таба бер бензовоз кузгалды. Кәшфи, кайтырга җыенып, мотоциклын җайлап маташа иде. Тузан болытын ишеп килгән бензовоз туктагач та әле күренми торды. Эре коры тузан мастерскойның шифер түбәсенә сыланып ятты. Шул вакытта гына Кәшфи күреп алды: бензовоз ишеген чыкырдатып ачып, улы Тавис килеп чыкты һәм, кулындагы күн сумкасын мастерской янындагы иске машина рамасына куеп, әтисе белән күреште. Бензовоз китеп барды. Баласы бит, Кәшфи дә шатланды. Тависның нәрсә әйткәнен ишетмәгән көе генә сөйләнде:
Бик корыга китте, улым. Колхозчының бер дә кәефе юк. Бөтенләйгә кайттыңмы? Ул мотоциклын кабызды. Әйдә, бик әйбәт булган. Тотынып утыр. Кая, сумкаңны минем алга куйыйк.
Һәм Кәшфи, күн сумканы кулына алып, мотоциклына атланды. Газ биреп кузгалып китим дигәндә генә, сәерсенеп, ачык сумканың эченә күз салды, һәм сумка эчендәге ак чүпрәккә төрелгән озынча бернәрсә күреп сискәнеп китте.
Улым, бу нәрсә, ватыла торган әйбер түгелме? дип сорады ул, газны киметә төшеп.
Тавис мотоциклдан шуып төште дә сумканы кулына алды. Сумка төбендәге ак чүпрәкне сүтте. Сүтте һәм зиһене килеп әтисен тотып алды. Шулай итмәсә, әтисе егылып китәсе иде. Кәшфи берничә секунд аңсыз торды: сумка төбендә кеп-кечкенә бала адәм баласының мәете иде.
Ә? дип кычкырды Кәшфи, куркудан газ биреп. Мотоцикл дөнья җимереп дерелди иде. Ә, ә?
Нәкъ шулвакыт нәрсәдер Кәшфинең баш артына сукты. Тавис бер читтә елмаеп тора иде. Кәшфинең башы селкенеп китте, һәм кинәт диңгез шавыдай мәһабәт шау аның колагына килеп керде. Ул, ашыгып, мотоциклын сүндерде. Дөнья һаман шаулый иде. Менә күптәнге тавыш Тавис тавышы килеп керде:
Мин нишләп анда калдырыйм аны. Чит җирләрдә. Ике атна яшәде дә үлде бичара. Әнисе елап калды, шунда гына күмик дип. Мин аны ничек калдырыйм? Мин демократик илнең ирекле гражданины. Минем моңа тулы хокукым бар. Безнең ил нәрсә өчен кан койды? Егерме миллион корбан биреп. Күпме-күпме милитаристларга демаркационный линияләр уздырып, аларның девальвацияләр, инфляцияләр белән мораль яктан череп таркалган стройларын
Кәшфи авыр сулады да мотоциклын кабызды. Юл буе аның колагы шаулап кайтты. Иртәгесен сабыйны җиренә җиткереп күмделәр. Тавис, әтисе янына мастерскойга килеп, кабер өстенә куярга металл пластинка эшләтеп алды. Аңа баланың исеме, фамилиясе язылды, туган-үлгән көннәре күрсәтелде. Бичара, нибары унөч көн яшәгән, исеме дә матур Гөләфтәр булган икән.
Шул көннән соң Тавис әтисе белән мастерскойга эшкә йөри башлады, ата-ана да тынычланып калды. Тависның чит җир дигәне моннан егерме биш чакрымнар гына ераклыкта булган Шәмәрдән заготзерносы икән, һәм ул анда өйләнеп яши, эшли икән.
Бер унбиш көн сиңа хуҗалыкта булышам да китеп барам мин, диде Тавис әтисенә. Анда мине директор дүрт күз белән көтеп тора. Әле монысына да чак-чак рөхсәт итте. Син, ди, иптәш Габделбарыев, ди, озак йөрмә, ди, ату, ди, бөтен производство туктала монда. Ә халыкара хәл катлаулы Сине, ди, партиягә алып, партком секретаре итик без, ди. Мин әлегә риза булмадым.
Бераздан ачыкланды: Тавис заготзернода балта эшендә эшли икән.
Кәшфинең исә бу көннәрдә мастерскойга килгән бөтен механизаторга сөйләгәне шул булды: