Габделлатыйфка ул башта ук өмет багламады, күз буяу өчен генә, казанлылар алдында яхшы атлы булып күренү өчен генә, тәхеткә утыртып торган иде.
Мөхәммәдәмин башка камырдан җәелгән. Ул камырны Иван үзе изде. Шуның нәтиҗәсе буларак, Мөхәммәдәминнең тәүге ханлыгы чорында Мәскәү өчен искиткеч кулай Килешүгә кул куелды да инде. Анда өч кенә маддә: Мәскәүгә каршы яу чапмаска; Казан тәхетенә Мәскәү фатихасыннан тыш хан утыртмаска; ханлыкта яшәүче урысларның хокукларын чикләмәскә, тулы ирек бирергә.
Шушы гади генә өч маддә Казан ханлыгын вассал хәленә төшерде дә куйды. Дөрес, әлегә ханлык мөстәкыйльлеген җуймады. Әлегә
Улым, Мөхәммәдәмин, бер атнадан Казанга чыгып китәсең, җыен, ханлык сиңа күчә, бик озакка күчә. Ходай рәхмәтеннән ташламас, иншаллаһ. Ә олуг кенәз сиңа элеккечә һәрвакыт хәерхаһ булыр. Амин.
Мөхәммәдәмин олуг кенәзнең аягына егылды, озын камзулының итәкләрен үпте, үзе бертуктаусыз: «Сүзеңнән чыкмам, атакай», дип мыгырданды.
Ул чиксез шат иде. Бөек Казан ханлыгының башында тору бик зур дәрәҗә. Ул аның ләззәтен татып караган иде инде. Илнең төтене дә тәмле, ди.
Йә, җитәр, тор, улым, тагын бер теләгемне җиткерәсем бар әле минем, дип, Иван Мөхәммәдәминнең аркасыннан какты.
Мөхәммәдәмин торып басты. Ләкин дулкынлануын басар хәлдә түгел иде әле. Ниһаять, халәтенә тиң кирәкле сүзләре дә табылды.
Җирнең чиге бар, атакай, ә күкнең чиге юк. Минем сиңа булган ихтирамым да күк шикелле чиксез, диде ул чын рухлану белән.
Беләм, улым, беләм
Иванның да керфекләренә «чык» кунды.
Инде чираттагы теләгемне тыңла, диде Иван.
Баш өсте, атакай.
Синең озын итәкләргә һәвәслегеңне Рәсәйдә белмәгән адәм юктыр, диде ул, көлемсерәп, шуның аркасында беренче ханлыгың хурлыклы рәвештә өзелде дә, казанлылар синнән баш тартты. Хатыннарың җебегән, күрәсең. Уйладым-уйладым да үзем кәләш табарга булдым. Һәм ифрат та көчле, искиткеч тотрыклы, вәгъдәсендә үләргә әзер торган хәләл җефет таптым. Сезгә, мөселманнарга, ислам күп хатынлыкны рөхсәт итә бит, шулаймы?
Дүрткә кадәр, диде Мөхәммәдәмин басынкы гына.
Ә синеке ничәү?
Икәү
Тиздән өч булыр.
Кем соң ул, атакай?
Иван, күзләрен кыса төшеп, Мөхәммәдәмингә карап торды. Бу аның елмаюы иде. Ләкин аңа елмаю килешми иде, йөзе чытылып, ямьсез кыяфәткә керде.
Илһам ханның яшь хатыны.
Атакай, башымны ашама, атакай
Бу инде хәл ителгән, диде Иван коры гына, ахмак дустан акыллы дошман артык, ди. Ул синең иң ышанычлы терәгең булачак. Ундүрт ел буе мин аны православиегә күчерергә тырыштым. Иң оста чәчән боярларымны, иң уңган тылмачларымны җибәрдем. Шул гомер эчендә авызыннан «йә» дип тә, «юк» дип тә бер кәлимә сүз ала алмадылар. Мин ул хатынның ныклыгы алдында башымны иям. Сиңа нәкъ шундый каты куллы, турылыклы вә вәгъдәле җәмәгать кирәк иде. Мин бик шат.
Атакай, зинһар, башка берәүне димлә, бер ул гына каты куллы түгелдер лә.
Сүз көрәштермибез, улым. Син аңа болай да өйләнергә тиеш. Ул агаңның тол хатыны.
Иван кулларын чәбәкләгәндәй итте. Баш сакчы ишекләрне киереп ачып куйды да оран салды:
Бөтен Рәсәйнең олуг кенәзе Иван Васильевич сезгә, бусагадан кереп, баш орырга рөхсәт итә!
Керүчеләр, чират торып, берәм-берәм олуг кенәзнең камзул итәген үбеп чыктылар.
Иван аларга Барча Казан җиренең чираттагы ханын тәкъдим итте. Боярлар, бил бөгеп, әлеге карарның хаклыгын таныдылар. Шуннан соң Түгәрәк зал хуҗасы икенде күләгәседәй озын буйлы Михаил Кляпикны, бармагы белән ишарәләп, үзе янына чакырды.
Кенәз Михаил Андреевич Кляпик минем иң мөхтәрәм илчеләремнең берсе, диде, Мөхәммәдәмингә мөрәҗәгать итеп. Ул сине тәхетеңә утыртыр. Аны уң кулым дип исәплә. Сүзеннән чыкма. Ул яклаучың да, таянычың да, хуҗаң да.
«Әле ярый Шеин түгел» дип сөенде Мөхәммәдәмин, олуг кенәзнең кулын үпкән арада.
* * *
Хан бичәсе алтмышта да кәләш, дип әйтә торган иде түшәкчесе Бәһиҗә тәтә. Бик мәрхәмәтле, ифрат та йомшак күңелле иде мәрхүмә. Ул аңа ике дистә ел фидакарьләрчә хезмәт итте. Фидакарьләрчә, чөнки Үрбәт «атам иркәсе» булып үсте. Атае да, анае да төпчекләрен бик үсендерделәр. Кыз «юк» дигән сүзне бөтенләй белмәде. Ярәшер вакыт җиткәч кенә тезгенне кыскартып караганнар иде дә, соң булып чыкты. Холкы үз дигәнчә тәгаенләнгән иде чибәркәйнең. Чын дала кошы, кая тели, шунда куна. Яучылар килгән көнне дә ут булды да су булды бит. Кияүнекеләрнең исә кәләшне күрәселәре килә.
Муса тирә-якка чапкыннар чыгарып җибәрде. «Кирәк икән, Каф тавының ташын ташка актарыгыз, даланың астын өскә әйләндерегез, диңгезне күккә асып куегыз, әмма дә ләкин кызымны каршыма китереп бастырыгыз», диде.
Бу чакта Үрбәт шактый җир киткән иде инде. Ул, яучылар дигән сүз колагына килеп ирешүгә, өс-башын да алыштырмыйча, утарга элдертте. Аның берничә чапкыны бар. Шулар арасында иң затлысы, иң җитезе Күбәләк атлысы. Моннан ике-өч ел элек атае бүләк иткән иде. Тай гына иде әле. Сөт шикелле ап-ак иде, нәкъ Чыңгыз ханның Сәтәр кушаматлы толпары. Сәтәр дә ап-ак булган, имеш. Күпме орышларда катнашкан, үзенә дә яра алмаган, хуҗасын да саклаган. Тылсым иясе дип йөрткәннәр аны.
Әлеге елгыр тайны күргәч, кызчыкның кабарынкы иреннәре арасыннан бер генә сүз чыкты:
Күбәләк!
Дөрестән дә, күбәләк кебек иде ул. Менә-менә канатларын җилпеп алыр да очып китәр сыман.
Исем дә таптың, кызым, дип, атасы Үрбәтнең чәчләреннән сыйпап алды.
Күбәләк хәзер элеккедән күркәмрәк тә, матуррак та. Мәһабәт! Бер сүз белән генә аны шулай сыйфатлап булыр иде. Ул күкрәк дисеңме, ул аяклар дисеңме һәммәсе чын ясау. Буй-сыны тоташ аяктан гына тора кебек. Томырылып чапканда исә, еландай сузылып, җиргә ятып бетә ул.
Күбәләк, коткар мине, диде Үрбәт, бу мәрхәмәтсез йортта миңа урын калмады.
Үрбәт әнә шулай елгырына эчен бушата. Барысын да сөйли. Тегесе, аңлагандай, башын хуҗабикәсенең иңенә салып тыңлап тора. Хәзер дә бик тиз аңлаштылар. Кыз сыртына менеп тә җитмәде, Күбәләкнең тояклары астыннан аҗагандай очкыннар сибелде. Гадәттә, ул тезген тоттырмый, юлны да югалтмый.
Өйлә вакыты иде. Даланың, утлы шар шикелле, иң кызган чагы. Бу вакытта кешеләр генә түгел, маллар да күләгәле урынга елышалар. Кояш зәһәрләнепме-зәһәрләнә. Һава булып һава эри. Әнә офыкта дөрләп янган һава су өстендәге томан сыман дулкынланып тора. Ат җиле дә өттереп-өттереп ала. Үрбәтнең үз кайгысы да нәкъ шушы мәрхәмәтсез көн шикелле иде. Юан бүксәле яучылардан ничек тә ераккарак китеп олагасы килә аның. Ата-анасының ут йотуы да, бөтен утарның аякка басуы да аны кызыксындырмый. Боларны белми һәм беләсе дә килми. Алда ни көтә, бу уен ни-нәрсә белән бетәр бу хакта да борчылмый. Күбәләк. Дала. Үзе. Дөньясы менә шушы өч затка сыеп беткән. Әлеге дөньяда яучыларга гына түгел, якыннарына да урын юк. Чөнки алар аны бик нык кыерсыттылар.
Кызу капты, күрәсең, берзаман Үрбәтнең башы авыртырга тотынды. Күбәләкнең дә колаклары шиңде, сүлпәнләнде. Аларның икесенә дә ял кирәк иде. Ялдан да битәр, су кирәк, су! Кайдадыр күл булырга тиеш. Үрбәтнең анда су коенганы да бар. Диңгез белән тоташкан зур күл ул. Суы да бик чиста. Тик анда ничек барып җитәргә?
Шөкер, Күбәләк бу юлы да сынатмады. Кояш тәгәрмәче офык артына кереп бетәр-бетмәс, яшь бикәне Ак күл янына китереп төшерде. Дөресрәге, килә-килешкә туп-туры суга керде дә голт-голт эчә дә башлады. Кабыккан чибәркәй. Шулай булмыйча, көне буе аяк өстендә ләбаса.
Кызган килеш алай күп чүмермә, күбәләк, аягыңа су төшәр, диде Үрбәт, тезгенен тарткалый-тарткалый.
Бахбае гына тыңламады.
Кызның шиге дөрескә килде. Күп тә үтми, Күбәләкнең аяклары тубырланды. Далада көн күрүче буларак, Үрбәт бу хәлләрдән хәбәрдар иде. Мондый чакта атны акрынлап йөртергә, аякларын язарга кирәк.
Йөренә торгач, күктә йолдызлар кабынды, җиһанга төн пәрдәсе эленде. Ул исә дала уртасында чатанлаган аты белән ялгызы калды. Далада кунып та калганы бар Үрбәтнең. Тик аның янында һәрвакыт, айт иткәндә тайт, дип торучы хезмәтчеләр була иде. Бүген барысын да үзбашына башкарырга тиеш. Иң кирәк чакта Күбәләк тә сафтан чыкты, хәзер аңа хәтта үз койрыгы да авыр йөккә әйләнеп бара.
Үрбәткә ничек тә атын аякка бастырырга кирәк иде. Шуңа күрә Күбәләккә тынгы бирми. Тирги-тирги, чыбыклый-чыбыклый йөртә.
Бервакыт ат колакларын шәмдәй катырып пошкырып җибәрде. Үрбәтнең эче жу итеп китте. Ниндидер шомлы пошкыру иде бу.
Әллә төшләнәсең инде, бирән марҗа, дип, үзенең күңелен күтәрү өчен генә сукранып та алды.
Ат чынлап торып тынычсызлана иде: ялт та йолт карана, боргалана, еш-еш пошкыра. Шунда Үрбәт учактагы куз шикелле ялтырап торган ут шарчыкларын шәйләп алды.
Бүреләр! Ауга чыккан бүреләр! Су эчәргә килгән хайваннарны сагалыйлар, күрәсең.
Хәл куркыныч. Хәзер үк, шушы мизгелдә үк бер-бер әмәлен табарга кирәк. Ач бүре усал була. Ияргә тагылган күн капчыкта үткен пычак та, кыска саплы чукмарбаш та бар, билгеле. Ләкин бу кораллар белән дә бүреләргә каршы тора алмаячаксың. Өер ич алар. Шундый көтелмәгән адым ясарга кирәк ки, ул адым бүреләрнең өнен алырдай булсын.
Ятып калганчы, атып кал, ди. Үрбәт атына сикереп менде дә бар тавышына кычкырып җибәрде:
Күбәләк, оч! Күбәләк! Күбә-ә-ә-ләк!!!
Могҗиза әкияттә генә була, диләр. Баксаң, могҗиза тормышта да бар икән ич. Әле генә аякларын көч-хәл белән атлаучы Күбәләк, берни булмагандай, алга ыргылмасынмы?!
Бүреләр, дөрестән дә, берара аңышмыйча аптырап тордылар. Күбәләк ике-өч ат сузымы җир киткәч кенә, исләренә килеп куа башладылар. Берсе, ата бүре иде булса кирәк, чапкынның бугазына сикерү ниятеннән каршыга төшеп, юлны бүлмәкче итеп караган иде дә, кая ул, әйтерсең лә Күбәләккә канатлар үсеп чыкты, оча гына.
Күбәләк, бирешмә, Күбәләк!
Күп тә үтми, үзләрен эзләп килүче Муса бәкнең кешеләренә тап булдылар.
Түшәкче Бәһиҗә тәтә белән Күбәләк гомерләре буена Үрбәтне кадерләп йөрттеләр. Күбәләкне ул Казанга да алып килде. Иван әсир иткәч, ишетүенчә, елгырны урыслар үз утарларына алганнар. Көфер кулларына эләкте бит балакаем, дип бик кайгырган иде. Түшәкчесе соңгы сулышына кадәр турылыклы хезмәт итте, тоткынлыкта да читләшмәде. Әҗәлен генә урыс җирендә тапты, җанашым. Ә нинди зирәк хатын булган ул дала кызы. Төшенә кергән ак сакаллы мосафир кебек, ул да хуҗабикәсенең киләчәген яхшыга юрый иде. Аның тормышында чынлыкта да ак атка атланган ак киемле яугир пәйда булды.
И Бәһиҗә тутаем, мең-мең рәхмәт сиңа, урының җәннәттә булсын. «Син башкаларга охшамаган бикә, сине Ходай җиһанга изге гамәлләр кылу өчен җибәргән», дия иде ул.
Каян беләсең? дип, ышанасы килмичә башын чайкаганы хәтерендә. Мәхбүс нинди изге гамәлләр кыла алыр икән?
Кырыкламаң вакытында тәнеңнән көлтә-көлтә нур чәчелде, диде Бәһиҗә түшәкче, кырык кашык суны башыңа кырык кашык белән үзем коеп тордым. Кашыклары көмеш иде.
Нишләп соң анамның бу хакта бер сүз дә әйткәне булмады? дип гаҗәпләнде Үрбәт.
Ул нурны мин генә күрдем бит, бикәм.
Ничек инде
Монысы Ходайдан, ханбикә
Ак төс шат төс. Дөрес юраган түшәкче. Мәңге бетмәс кебек тоелган төн, ниһаять, үтеп китте, аның талына да әкияттәге кебек каурый кош килеп кунды.
Мөхәммәдәмин Илһамга бөтенләй охшамаган. Илһам саргылт йөзле чирләшкә кеше иде. Хатыннарына да игътибар булмады, түшәкләре һәрвакыт салкын иде мескенкәйләрнең. Үзе, чарасызлыктандыр, мөгаен, кәеф-сафа сөрүгә һәвәсләнеп китте.
Мөхәммәдәмин җиңеннән елан чыгара торганнардан. Буй-сынына да карап кына торырлык. Киң җилкәле, кырыс йөзле. Яшьтән үк шушындый егетләр ошый иде аңа, баһадир гәүдәлеләр.
Илһам үлгәндә, ул унҗидесен генә тутырган иде әле. Инде аннан соң ундүрт ел вакыт үтеп китте. Егерме тугыз яшьтә кара халык бичәләре, бер олау бала тудырып, оныкларын сөеп, түр башына менеп кунаклый, тегене тегеләй итегез, монысын монда аударыгыз, дип, оланнарына әмер генә биреп утыра.
Ә Үрбәт бернинди олыгаю да сизми, үзен яшь чагындагыдай хис итә. Әле бит аның юньле-башлы ир назы да күргәне юк.
Кызык бу җиһан. Кайчан гына «гомерем ахырына якынлашты, иманыма тугры калып, догада килеш өзелсәм иде» дип теләк тели иде. Хәзер гыйшык утында яна, башы-аягы белән мәхәббәт дәрьясына чумды. Шулай да була икән.
Мөхәммәдәмин исә үтә дә каршылыклы тойгылар кичерә иде. Чөнки Илһам агасын ул үзенең дошманы дип санады. Атасы Ибраһим хан вафатыннан соң Көнчыгышка йөз тотучыларның мәнфәгатьләрен алга сөрүче фирка, нугайларның турыдан-туры хәрби булышлыгы белән, тәхеткә Илһамны утыртты. Шул рәвешле, кануни ханны Мөхәммәдәминне читкә типтеләр. Дөрес, Мөхәммәдәмингә атасы вафатында тугыз яшь кенә тулган иде. Ләкин тәхет мәсләгендә кемнең ничә яшьтә булуы мөһим түгел. Имчәк баласы да, алтмыш яшьлек бабай да тигез хокуклы.
Мөхәммәдәмин, Мәскәүгә китеп, Иванның үкчәсен үбәргә мәҗбүр булды. Дөрес, ул, олуг кенәз фатихасы һәм ярдәме белән яу чабып, агасын тәхеттән читләштереп торган иде торуын. Бугазына янә шул нугайлар басты. Ә Иван Сарай белән мәшгуль иде, ныклап булыша алмады. Илһам тагын хакимлекне үз кулына алды.
Хәзер дошманыңның хәләлен бичә ит инде! Терәк, имеш. Үзе әйтмешли, бүре баласын бүреккә салсаң да, урманга карый инде ул. Дошман хатыны барыбер дошман булудан туктамас.
Иванның талканы коры. Каршы килә алмыйсың, чөнки тәхет тоткасы аның кулында. Әле кәләшен күргәне дә юк. Ниндиерәк нәмәстәдер. Хәер, тоткын хатынның рәте була димени? Серафимага җитәме соң? Татлы, чукынмыш. Мәмрәп пешкән җиләк кебек бит.
Тәхет тә татлы шул. Аның өчен теләсә нинди корбаннарга да барырга ярый. Тәхет булса, калганы була да була инде. Даны да, байлыгы да, хөрмәте дә
Тәхет ул җирдәге оҗмах.
* * *
Никахта зөфаф киченә, күптәннән килгән гадәт буенча, кәләшне кияү буласы кешенең өлкән хатыны әзерли. Бу эшкә ул җитәкчелек итә. Үрбәтне дә Мөхәммәдәминнең карт җәмәгате Җөһдә ханбикә үз канаты астына алды. Сарайда аны баш хатын дип йөртәләр. Чөнки зур гаиләгә ул күз-колак.
Үрбәт яшь хатын саналырга тиеш булса да, Җөһдәдән ике яшькә өлкәнрәк иде.
Никахтан соң Үрбәтне мунчага алып киттеләр. Анда аны, анадан тума чишендереп, Җөһдә ханбикә каршына китереп бастырдылар. Үрбәт яшь тал шикелле зифа буйлы, ыспай, чибәр иде. Һәрнәрсәсе урынында, артык җире дә, ким җире дә юк. Мондый буй-сынга, бу күкрәкләргә наз өрсәң, мизгел эчендә кабынып китәчәкләр
Ишектән көндәш керсә, тишектән җәнҗал керә, ди. Җөһдә дә ирексездән үзенең арыш боламыгыдай җәелгән эленке-салынкы гәүдәсен күздән кичереп сыкрап куйды. Теле дә үзенә буйсынмады.
Чәчен тар толым итеп үрегез, бу өтермә түгел, иштәбәйлекне ташларга вакыт, дип, зәһәрен куды.
Кәнизәкләр бер-берсенә карашып куйдылар: чәче дә бик килешле яшь бикәчнең, үзе дә
Авызыннан ис килмиме, ханның җене сөйми исле хатыннарны, дип, Җөһдә янә һөҗүмгә күчте.
Болай тугарылырга ярамаганны ул, билгеле, үзе дә бик яхшы белә, тик акылыннан битәр көнчелек баш иде аңа бу мизгелдә. Тәки күрше бүлмәгә кереп китте дә туйганчы елап күңелен бушатты. Шуннан соң гына тынычлангандай итте, вазифасына кереште.
Ниләр генә кыландырмадылар Үрбәтне. Түзде, тынын да чыгармады. Иң соңыннан өстенә бер ләгән җылы сөт койдылар да авыз-борынын берничә тапкыр ниндидер татлы төнәтмә белән чайкаттылар. Яңадан тугандай булып калды Үрбәт, тәне каз каурыедай җиңеләеп китте. Аңа хәзер ашарга да, эчәргә дә ярамый. Зөфаф кичендә кияү егете сыйласа гына, ризыктан авыз итәргә була. Анда да күгәрчен томшыгына эләгерлек микъдарда гына, тәненең татлылыгын аш-су исе басып китәргә тиеш түгел.
Хан куштанлыкны ярата, шуны исеңдә тот, дип, соңгы киңәшен җиткерде Җөһдә.
Мөхәммәдәмингә, мөселман өммәтендәге кеше буларак, сөннәт кагыйдәләрен төгәл үтәү фарыз. Шулай да бик хикмәтле хәл килеп чыга бит әле монда. Илһам ханга каршы Казан-йортка яу чабып, беренче тапкыр тәхеткә утырганда да Иван патша фатихасы белән Нугай бәк токымы кызы Җөһдәгә өйләнгән иде. Ул чагында да олуг кенәз аны буйдак хәлендә тәхеткә якын җибәрмәде. Хәзер дә, икенче тапкыр хан дәрәҗәсенә ирешкәндә дә, ул Мөхәммәдәминне тагын яшь хатын куены аша уздырды. Абынмасын-сөртенмәсен өченгә үзе кирәк санаган ышанычлы чараларны күрүе, ахры.