\documentclass [12pt, twocolumn] {book}
Umumiy hujjat matni quyidagicha boladi:
\documentclass [12pt, twocolumn] {article}
\usepackage [T2A] {fontenc} %% shriftni kochirishsiz qoshish
\usepackage [russian] {babel} %% Ingiliz matniga rus shriftini kiritish
\begin {document}
Олдин {шрифтни ўтказамиз
\itshape курсив;
Кейин шрифтни яна ўзгартирамиз
ва {\bfseries ярим қорайтирилган;}
кузатинг, қандай тикланишини
} шрифт
кейин охири {да г} руппа.
Олдинги холатда бўлади.
\end {document}
Kompanovka qilib, korish buyrugini ishga tushirish bilan hujjatni korish maydonida quyidagini kuzatamiz:
Etibor qarating, programma matnni 12 kegl shrift bilan betda ikkita kolonka qilib chiqarmoqda (ikkinchi kolonka joyi turibdi).
Nazorat savollari
1. 12 kegl nimani anglatadi?
2. Buyruq argumenti qanday bolishi mumkin?
3. Majburiy argument buyruqda qanday korsatiladi?
4. Majburiy bolmagan argument buyruqda qanday korsatiladi?
Topshiriqlar
1. «Axborot texnalogiyalari zamon talablari asosida jadal rivojlanmoqda. Bu oz navbatida zamonni rivojlanishiga olib kelmoqda» matnini shrift olchamlarini ozgartirib chop etilishini tashkil eting.
2. Kiritilgan matn sozlarini turli olchamli va olchamli shriflarda chop etishni tashkil eting.
3. Kiritilgan matn sozlarini turli olchamli shriflarda chop etishni gruppalashdan foydalanib tashkil eting.
4. Kiritilgan matn sozlarini turli olchamli shriflarda chop etishni tashkil etishda probellarni boshqarish mexanizimini organing.
3. Hujjat stili
3.1. Hujjat asosiy buyruqlari
\documentclass {article}
Bu buyruq majburiy buyruq hisoblanib, har qanday LaTeX dagi hujjat (dastur) shu buyruq bilan boshlanadi. Buyruq kiritilayotgan hujjut sinfini belgilaydi. Bizni xolatda hujjat sinfi «article» (maqola).
LaTeX buyruqlarida «majburiy (объязательный) va «majburiy bolmagan (не объязательный) argumentlar ishtirok etishi mumkin. Majburiy argument korsatilishi shart bolgan argument hisoblanib, agar korsatilmasa tizim xatolik korsatadi. Majburiy bolmagan argumentdan zarur xolatlarda foydalaniladi. Shuning uchun u korsatilmasa tizim xatolik bermaydi.
Buyruqni umumiy tarkibi quyidagicha:
\documentclass [options] {class} [release-date]
{class} majburiy argument bolib, hujjatni (matnni) sinfini belgilaydi. Korinib turibdiki majburiy argumentlar {} figurali qavsda korsatiladi.
Hujjatlar sinflari standart quyidagicha bolishi mumkin: article (maqola), proc (maruza), book (kitob), report (hisobot), letter (xat), slides (slaydlar) va boshqalar.
LaTeX kiritilishi rejalashtirilgan hujjatni sinfiga qarab oldindan tizim resurslarni rejalashtiradi (resurslardan foydalanishni).
[options] majbur bolmagan argument bolib, hujjatni qoshimcha parametrlarini kiritishni taminlaydi.
Misol:
\documentclass [a4paper,12pt] {article} [2000/05/19]
[a4paper,12pt] majburiy bolmagan argument, saxifa qogoz olchami va shrift olchamini belgilaydi;
[release-date] majburiy bolmagan argument, hujjatni tayyorlangan yoki redaktorlangan vaqtini belgilaydi.
\usepackage [cp1251] {inputenc}
Bu buyruq «deklaratsiya» xarakteriga ega bolib, hujjat uchun zarur bolgan paketlarni (funksiya, podprogrammalarni) oldindan yuklab qoyish uchun qollaniladi. Kopchilik adabiyotlarda uni «preambula» buyrugi ham deb ataladi. Uni manosi (zagatovka) hujjat uchun tayyorlab olish deb tushiniladi. Buyruq umumumiy korinishi quyidagicha:
\usepackage [options] {package} [release-date]
[options] majburiy bolmagan argument bolib, hujjat uchun qoshimcha parametrlarni kiritish uchun qollaniladi. Misol uchun bizni xolatda
[cp1251] argument hujjatda qollaniladigan simvollar kodini korsatadi.
{package} majburiy argument bolib, hujjat ni qayta ishlash uchun yuklanishi zarur bolgan paketni korsatadi. Bizni xolatda:
{inputenc} paket MS Windows muhitida qollaniladigan shriftlarni 1251 kodirovkasini yuklab olinishini korsatadi.
\usepackage [T2A] {fontenc} buyruq ingiliz tilidagi hujjatga rus tilidagi matn qoshilishi mumkinligini taminlaydi. U babel paketini orniga fontenc (shrift) paketini T2A parametiri bilan yuklanishini taminaydi.
T2A matn xarfini kochirish taminlanmagan kodirovkasi.
\usepackage [russian] {babel} buyruq ingiliz tilidagi matnga rus tili matnni qoshish babel paketini russian qoshimcha bilan yuklanishini tashkil etadi.
Agar ingiliz tili va rus tili matnlari bitta hujjatda boladigan bolsa buyruqni quyidagicha ifodalash mumkin:
\usepackage [russian, english] {babel}.
%% kommentariya qatorini belgilaydi. Shu belgidan keyingi kiritilgan matn kompanovka vaqtida hisobga olinmaydi. U kommentariya vazifasini otaydi.
\begin {document} buyrugi hujjatdagi matn muhitini (doirasini) boshlanishini belgilaydi.
\end {document} buyrugi hujjatdagi matn muhitini tugashini belgilaydi.
Keltirilgan muxitdan tashqarida kiritilgan matnlarni kompanovshik hisobga olmaydi va u togrisida xatolik bermasligi ham mumkin.
Nazorat savollari
1. Hujjat sarlavhasi deganda nima nazarda tutiladi?
2. Ushbu tizimda maqola qanday belgilanadi?
3. Matn kiritish tizimi qanday quriladi?
4. begin va end qanday maqsadda foydalaniladi?
5. Books nima degani?
Topshiriqlar
1. «LaTeX tizim matematika, kimyo, umuman texnika yonlishi maqola, kitob va boshqalarni standart korinishlarda ifodalash uchun yaratilgan. U matematik ifoda, formula tenglamalarni muallif tomonidan kompyuterlarda qayta ishlashni tashkil etish uchun moljallangan. Tizim matn tarkibiga tasvirlarni ixtiyoriy korinisda kiritish, sodda chizmalarni chizish imkoniyatini ham beradi.» matnini article (maqola), proc (maruza), book (kitob) sinflarida ozgartirib chop etilishini tashkil eting.
2. \documentclass buyrugidan foydalanib tashkil etilgan matnni shriftini olchmini ozgartirib chop etishga tayyorlang.
3. %% dan foydalanib matn tarkibiga komentariya kiriting.
4. Matin tarkibiga «krill» alifbosida informasiya kiritishni tashkil eting.
3.2. Dasturda kommentariya qoshish
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc} %% 2 shrifni kochirissiz qoshish
\usepackage [russian] {babel} %% 3 Ingiliz matniga rus shriftini kiritish
\begin {document}
Комилжон ишга келиб 1030 да чикиб кетди.
\end {document}
Ekranda korish quyidagini beradi:
«Комилжон ишга келиб 1030 да чикиб кетди.»
Korinib turibdiki, %% belgisidan keyingi yangi kiritilgan matn etiborga olinmaydi. U foydalanuvchi uchun kommentariya bolib xizmat qiladi.
3.3. Ingiliz alfabitida matn qoshish
\documentclass {article} \usepackage [T2A] {fontenc} %% shrifni kochirissiz qoshish\usepackage [russian] {babel} %% 3 Ingiliz matniga rus shriftini kiritish \begin {document} Комилжон ишга келиб 1030 да чикиб кетди. Ivan come in hose/\end {document}
Hujjat kompanovka qilinib, korish rejimiga otilsa, ekranda quyidagi xosil boladi:
Etibor bering, ingliz alfabitida matn kiritish qoshimcha paketlarni yuklashni talab etmaydi. Bizni xolda matn keyingi qatordan davom ettirilgan bolsa xam, LaTeX matnni qatordan davom ettiradi. U matn kiritishdagi qatorlarni etiborga olmaydi. Yangi qatordan matnni davom ettirish uchun maxsus buyruqdan foydalaniladi. Bu buyruqni kelgusida organamiz.
Nazorat savollari
1. Hujjatda komentariya nima ushun kerak?
2. Komentariyani kiritish qanday amalga oshiriladi?
3. Hujjatda buyruqni qaysi simvol bilan boshlaniladi?
4. Deklarasiya buyrugini qanday korsatiladi?
Topshiriqlar
1. «LaTeX matnli malumotlarni chop etishgat ayyoralsh, matnli informatsiyalarni qayta ishlash, bir joydan ikkinchi joyga matnli informatsiyalarni ozgarishsiz uzatish va saqlash uchun yaratilgan tizimdir. Bu tizimni asoschisi amerikalik matematik va dasturchi Donald Knutdir (Donald E. Knuth).» matnini article (maqola) sinfida chop etilishini tashkil eting.
2. Kiritilgan matn tarkibiga komentariya kiritib hujjat tashkil eting.
3. Kiritilgan matn shriftini ozgartirib chop etish hujjat tashkil eting.
4. Kiritilgan matn shriftini gruppalab ozgartirib chop etish hujjat tashkil eting.
3.4. Xatoliklarni kuzatish
Agar hujjatni tayyorlashda xatolikga yol qoyilsa bu xaqida kompanovshik xato xabarini beradi. Tizim xatoliklarni kuzatilgan qator, xatolik sababini korsatadi
Misol:
Rasm 3.1. Kuzatilgan xatoliklarni tizimda ifodalanishi.
Etibor qarating, kuzatilgan xatolik va uni joylashish qatorini kompanovshik kompanovkani borishini korsatib turuvchi maydonda qizil rangdagi yozuvlar bilan korsatadi. Bu yerda xatolik turi ham korsatiladi. Xatolikni bartaraf etilib qayta kompanovka qilinsa kompilyator xatolikni korsatmaydi:
Rasm 3.2. Kuzatilgan xatolik togirlangan holat.
Korinib turibdiki, hujjat tayyorlashda xatolik yoq.
Nazorat savollari
1. Hujjatda xatoliklar borligi qanday aniqlanadi?
2. Kompanovka nima?
3. Hujjatdagi xatoliklar nimadan iborat ekanligi qanday aniqlaniladi?
4. Otladka deyilganda nimani tushinasiz?
Topshiriqlar
1. «LaTeX matnli malumotlarni chop etishga tayyorlash, matnli informatsiyalarni qayta ishlash, bir joydan ikkinchi joyga matnli informatsiyalarni ozgarishsiz uzatish va saqlash uchun yaratilgan tizimdir. Bu tizimni asoschisi amerikalik matematik va dasturchi Donald Knutdir (Donald E. Knuth).» matniga ozgartirishlar kiritib kompanovka qilish jarayonini kuzating.
2. Kiritilgan matindagi \begin {document} buyrugida \ simvolini tushirib qoldirib kompanovka jarayonini kuzting. Kuzatilgan xatolikni tahlil eting.
3. Kuzatilgan xatoliklarni bartaraf etish ketma ketligini taxlil eting.
4. Kompanovka jarayonini kuzatish maydonini ekrandan olib tashlash va qayta tiklashni bajarib koring.
5. Internetda matn muharriri tavsifini toping
6. Notepad ++. Uni rasmiy veb-saytidan yuklab oling va shaxsiy kompyuteringizga ornating.
7. Notepad ++ va oddiy dastur imkoniyatlarini solishtiring
3.5.Matn terish
3.5.1. Maxsus tipografik belgilar
Kopchilik tinish belgilari (nuqta, vergul, undov, soroq belgisi va boshqalar.) yaqqol tarzda teriladi: manba matnidagi nuqta, masalan, bosma boyicha tipografik nuqtaga mos keladi. Ushbu bolimda maxsus toplamni talab qiluvchi belgilar haqida soz yuritamiz.
3.5.1.1. Defisi, minus va tire
Yozuv mashinkasiga bosishda bu belgilar tashqi korinishi bilan farq qilmaydi. Matnga asoslangan nashriyot tizimlarida
hyphen (ingliz tilida hyphen), qisqa tire (yen-dash), uzoq tire (yem-dash) va minus belgi (etibor qarating ular bir biridan farq iladi).
Chiziqcha, qisqa chiziq yoki uzun chiziqni chop etish uchun, manba matnida bitta, ikkita yoki uchta belgini yozishingiz kerak. Rus tilidagi matnlar kopincha «men 23 soatda qaytaman» (manba matnida 2 3 soatda korinadi; chiziq atrofida bosh joy yoqligini qayd eting) kabi kombinatsiyalarda keng foydalanadi. Rus matnidagi uzun tire odatda boshliqlar bilan orab olingan (ananalarga kora); ingliz tilida ular odatda bunday qilinmaydi.
Qisqa chiziqdan farqli olaroq, minus belgisi faqat matematik formulalarda qolaniladi va yuqorida esingizda bolsa, u oddiygina belgi bilan ifodalanadi.
3.5.1.2. Qoshtirnoqlar
Yozuv mashinkasidan farqli olaroq, maxsus ajratmalarni ochish va yopish uchun turli belgilardan foydalanadi (neytral orniga»). Ingliz tilidagi matnlarda ochuvchi qoshtirnoq belgisi kirish matnida ikkita ketma-ket teskari apostrof, yakunlovchi qoshtirnoq belgisi esa ikkita apostrof bilan ifodalanadi. Misol:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc}
\usepackage [russian] {babel}
\begin {document}
The ««definitions are translations
rather than explanations.
\end {document}
Kompanovka qilib, korish buyrugini ishga tushirish bilan hujjatni korish maydonida quyidagini kuzatamiz:
Rus tili matnlarida qoshtirnoqlar «archasimon» va «tirnoq korinishida» boladi.
Tex shriftlarining asl toplamida bu belgilar yoq edi; LaTeX tizimini ornatishda ular qanday ishlatilganligini aniq bilib olishingiz kerak. Ular siz olgan ruslashtirish orqali ornatiladi. Agar matnda qoshtirnoq ichidagi qoshtirnoq mavjud bolsa, u holda tipografik qoidalarga kora ichki qoshtirnoq tashqi korinishidan farq qilishi kerak: ingliz matnlarida qosh qoshtirnoq tashqarida joylashtiriladi, «va» deb belgilanadi va bitta ichida va deb belgilanadi. Misol LaTeX da qoshtirnoq \glqq va \grqq buyruqlari bilan amalga oshiriladi.
Misol:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc}
\usepackage [russian] {babel}
\begin {document}
\glqq Каримов\grqq {} ёки
\glqq каримов\grqq,
қайси бири тўғри?~
сўради.
\end {document}
Kompanovka qilib, korish buyrugini ishga tushirish bilan hujjatni korish maydonida quyidagini kuzatamiz:
3.5.1.3. Kop nuqta
Yozuv mashinkasida kopnuqta ketma-ket uchta nuqta (har biri standart harf kengligiga ega). LaTeX da kop nuqta uchun maxsus buyruqlar mavjud: \ldots yoki \dots.
Misol:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc}
\usepackage [russian] {babel}
\begin {document}
Қуйдагини «»«» ёзамиз:
Йўқ, бу ерда нимадир жойида эмас\ldots
\end {document}
Kompanovka qilib, korish buyrugini ishga tushirish bilan hujjatni korish maydonida quyidagini kuzatamiz:
(Yeslatma, \ dots buyrugi formulalarda ham kuzatilishi mumkin,
u-kontekstga qarab kop nuqta berishi mumkin
chiziq markazida, \cdots, yoki chiziq pastki qismida, \ldots.)
Tizimda amsmath paketi yuklangan bolsa (kopincha shunday xol kuzatiladi) \dots va \ldots qollanilganda ortiqcha probellar xosil bolishi mumkin. Bu xolat kuzatilishi yoki kuzatilmasligi amsmath paketi versiyasiga bogliq. Shunday xolatlarda dots yoki \ldots orniga \textellipsis buyrugini qollash tavsiya etiladi (faqat formulada emas). Bu ortiqcha probellarni xosil bolishiga yol qoyilmaydi.
3.5.1.4. Paragraf va boshqa ajratishlar
«Paragraf» belgisi \S buyrugi orqali;
«© belgisi \copyright buyrugi orqali;
«$ va & belgilari \$ i \& buyruqlari;
«Funt sterlin £ belgisi» \pounds buyrugi yoki uni sinonimi \textsterling buyrugi orqali tashkil etiladi.
belgisini tashkil etish uchun textcomp stil paketi yuklanadi va \textnumero buyrugi orqali tashkil etiladi. Bundan tashqari ixtiyoriy belgini matematik formula sifatida qabul qilib tashkil etish mumkin. Misol:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc}
\usepackage [russian] {babel}
\begin {document}
Мен $\heartsuit$ \TeX.
\end {document}
Kompanovka qilib, korish buyrugini ishga tushirish bilan hujjatni korish maydonida quyidagini kuzatamiz:
3.5.1.5. Ekzotika
LaTeX tizimi stil paket textcomp tarkibiga juda kop grafik belgilar kiritilgan. Paket oldinda korib otganimizdek, deklaratsiya buyrugi sifatida (\usepackage {textcomp}) tizimga qoshiladi. Ulardan tipografiyada keng foydalanish mumkin. Ularni bazilari quyidagilar:
3.1.5.6. Simvolni kod boyicha chaqirish
Xar qanday simvolni kodi malum bolsa uni chop etish mumkin. Buning uchun \symbol buyrugi yaratilgan. Uni faqat bitta majburiy argumenti bolib, unda simvol kodi korsatiladi. Lotin alfaviti va raqamlar kodi ASCII-kodiga mos keladi. Misol:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc}
\usepackage [russian] {babel}
\begin {document}
Мушук ингилиз тилида қуйдагича ёзилади
\symbol {99}
\symbol {97}
\symbol {116}.
\end {document}
Kompanovka qilib, korish buyrugini ishga tushirish bilan hujjatni korish maydonida quyidagini kuzatamiz:
Etibor qarating: 99, 97, 116 kodlari «c, a, t»simvollarga mos keladi.